Anadolu Kâşifi

Türkiye'de dağların uzanış yönü, iklim, tarım ve ulaşım gibi pek çok coğrafi özelliği doğrudan etkiler. Bu durum, özellikle kıyı ile iç kesimler arasındaki farklılıkların temel nedenidir.

Türkiye, Alp-Himalaya kıvrım kuşağı üzerinde yer aldığı için ülkenin büyük bir bölümü kıvrımlı dağ sistemleriyle kaplıdır. Bu dağlar, yan basınçlara uğrayan tortul tabakaların kıvrılmasıyla oluşmuştur.

Ege Bölgesi'nde, levha hareketleri sonucu sert tabakaların kırılmasıyla yükselen kısımlar "horst", çöken kısımlar ise "graben" olarak adlandırılır. Horstlar bölgenin kırık dağlarını oluşturur.

Türkiye'de özellikle İç ve Doğu Anadolu'da, Üçüncü ve Dördüncü Jeolojik Zamanlardaki volkanik faaliyetler sonucu oluşmuş çok sayıda sönmüş volkan dağı bulunmaktadır.

Türkiye, aktif fay hatları üzerinde yer aldığı için tektonik hareketler sonucu oluşmuş ovalar oldukça yaygındır. Bu ovalar, genellikle verimli tarım alanları olmalarına rağmen yüksek deprem riski taşırlar.

Akarsuların taşıdığı alüvyonları denize döküldüğü yerde biriktirmesiyle oluşan delta ovaları, Türkiye'nin en verimli tarım alanlarıdır. Bir kıyıda delta oluşabilmesi için kıta sahanlığının geniş, gelgit etkisinin az olması gerekir.

Karstik arazilerde, erime sonucu oluşan geniş çanakların (polyelerin) tabanlarında biriken verimli topraklar, karstik ovaları oluşturur. Bu ovalar, genellikle Akdeniz Bölgesi'nde bulunur.

Türkiye, Üçüncü Zaman sonlarında toptan yükseldiği için plato bakımından zengin bir ülkedir. Akarsular tarafından yarılmış bu geniş düzlükler, oluşum şekillerine göre farklılık gösterir.

Bazı platolar, peneplen adı verilen ve akarsu aşındırmasının son evresinde oluşan hafif dalgalı düzlüklerin, sonradan yükselmesiyle oluşur. Bu platolar, alçak ve aşınmaya karşı dirençsizdir.

Türkiye'deki akarsular, yatak eğimlerinin fazla olması nedeniyle genellikle derine doğru aşındırma yapar ve V şekilli (çentik) vadiler oluşturur. Ancak bazı yerlerde, dağ sıralarını enlemesine yaran boğaz (yarma) vadilere de rastlanır.

Fay hatları boyunca oluşan çöküntü alanlarının sularla dolmasıyla tektonik göller meydana gelir. Güney Marmara'daki göller bu oluşumun tipik örnekleridir.

Volkanik faaliyetler sırasında oluşan patlama çukurlarının (maar) veya volkan konilerinin zirvesindeki çukurların (krater/kaldera) suyla dolması volkanik gölleri oluşturur.

Dağların kıyı çizgisine dik olarak uzandığı yerlerde enine kıyı tipi görülür. Bu kıyı tipinde girinti ve çıkıntı fazla, koy ve körfez sayısı çok, kıta sahanlığı geniştir.

Dağların kıyı çizgisine paralel uzandığı yerlerde boyuna kıyı tipi görülür. Bu kıyı tipinde kıyı daha düz ve sadedir, doğal liman sayısı azdır ve falez oluşumu yaygındır.

Türkiye orta kuşakta yer aldığı için buzul etkisi sınırlıdır ve sadece çok yüksek dağların zirvelerinde görülür. Bu dağlarda buzulların oluşturduğu sirk gölleri, morenler ve hörgüçkayalar gibi şekillere rastlanır.

Rüzgarın yer şekillerini oluşturucu etkisi, bitki örtüsünün cılız olduğu kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde belirgindir. Bu bölgelerde mantarkaya, şahitkaya gibi aşınım; lös ve kumul gibi birikim şekilleri görülür.

Peribacaları, volkanik tüflerin sel suları (akarsu) ve rüzgar tarafından aşındırılmasıyla oluşan kendine özgü yer şekilleridir. Oluşumlarında hem iç (volkanizma) hem de dış (akarsu, rüzgar) kuvvetler etkilidir.

Yeraltından çıkan kalsiyum bikarbonatlı sıcak suların, yeryüzünde karbondioksitini kaybederek çökmesi sonucu oluşan basamaklı, pamuk yığını görünümlü şekillere traverten denir.

Yer şekilleri, toprak tiplerinin dağılışını etkileyen önemli bir faktördür. Örneğin, akarsuların taşıyıp biriktirdiği alüvyonlar verimli toprakları oluştururken, eğimli yamaçlarda toprak tabakası daha incedir.

Türkiye'nin yer şekilleri, belirli doğal afetlerin görülme sıklığını ve etkisini artırır. Özellikle eğimin fazla, yağışın bol ve arazinin kirli olduğu yerlerde heyelan riski yükselir.