İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK TARİHİ
1. BÖLÜM — KÖKEN • ANAYURT • GÖÇ • KÜLTÜR
Türk adına farklı kaynaklar “güç/kuvvet”, “olgunluk çağı”, “miğfer”, “türeli (nizam sahibi)” gibi anlamlar yükler. Ad ilk kez Çin yıllıklarında geçer; “Türkiye” tabiri ise Bizans kaynaklarında VI. yüzyılda Orta Asya için kullanılmıştır. Türklerin çok sayıda coğrafyaya göç etmesi, adın pek çok milletin kroniğinde yer almasının başlıca nedenidir.
💡 Püf Nokta
Türk tarihine dair erken dönemde yazılı bilgilerin önemli bölümü, Türklerin yazıyı geç kullanmasına bağlı olarak yabancı kaynaklar üzerinden takip edilmiştir.
🗺️ Coğrafi Sınırlar
- Doğu: Khingan (Kingan) Dağları
- Batı: Hazar Denizi
- Kuzey: Sibirya
- Güney: Himalaya – Karakurum
🌤️ İklim & Ekonomi
- Sert karasal iklim; yazlar sıcak-kurak, kışlar çok soğuk.
- Tarıma elverişli alan az; geniş otlaklar → hayvancılık temel geçim.
- Mevsimlik hareket: yaylak–kışlak.
🧳 Göç Nedenleri
- Coğrafî/Ekonomik: Kuraklık, iklim değişiklikleri, salgın hayvan hastalıkları, otlak arayışı.
- Sosyal: Nüfus artışı; boyların birbirini takip etmesi.
- Siyasal: Boylar arası mücadele, Çin–Moğol baskısı, bağımsızlık ve cihan hâkimiyeti düşüncesi.
- Türkler Anadolu, Suriye, Orta Avrupa, Sibirya gibi geniş bir alana yayıldı.
- Karşılaşılan toplumlarla karşılıklı kültür etkisi (en az değişen alan: askerlik).
- Boylar arasında dini-kültürel-ekonomik-siyasal farklılaşma.
- Türk teşkilatçılığı sayesinde göç edilen yerlerde güçlü devletler kuruldu; askerî ve idari model oldular.
- Boylar federasyonu yapısı; bu yüzden merkezi otoriteyi kalıcılaştırmak zor.
- Temel geçim hayvancılık ve ticaret; tarım geri.
- Kölelik ve katı sınıf anlayışı yok; dayanışmacı toplum; çekirdek aile güçlü.
- Yazısız hukuk: Töre; uzun süreli hapis yok.
- Sanatta “Hayvan Üslubu”, keçe–deri–maden işçiliği; çadır sanatı; kalıcı mimari sınırlı.
- Ordu–Millet anlayışı; atlı birlik üstünlüğü.
💡 İnce Ayrım
“Göçebe” rastgele dolaşımı çağrıştırır; Türklerde ise yaylak–kışlak rotaları planlıdır → daha doğru ifade konargöçer.
- Anav: Orta Asya’nın en eski yerleşik kültürü; tarımsal izler.
- Afanasyevo: En eski bozkır kültürlerinden; atla ilişkili buluntular.
- Andronovo: En geniş yayılım; atı evcilleştirme, tunç–altın eşya, savaşçı mezarlar.
- Karasuk: Demiri ilk işleyen kültür çevresi.
- Tagar: Geç dönem, en gelişmiş bozkır kültürlerinden; günümüze en yakın.
- Taştık: Tagar’la benzer; gelişkin kurgan geleneği.
- Altay & Kelteminar: Bölgesel merkezler; Orta Asya uygarlığının tabanını oluşturan çevreler.
- Tarihte bilinen ilk Türk topluluğu kabul edilir; teşkilatlı devlet oluşturduklarına dair kesin kanıt sınırlıdır.
- En önemli hükümdar: Alp Er Tunga (İran kaynaklarında Efrasiyab).
- Atı evcilleştiren ilk Türk topluluğu kabul edilir; pantolon, kemer ve toka kullanımını yaygınlaştırdılar.
- Tomris Hatun ünlü kadın hükümdardır; “Amazon” diye anılan kadın savaşçılar vardır.
- Sözlü edebiyat: Şu ve Alp Er Tunga destanları.
- Mezar/taş geleneği: Balbalların ilk örnekleri; “Bozkırın Kuyumcuları” unvanı.
- Başlıca rakip: Persler; bu mücadele destan ve kroniklere girmiştir.
- Bölüm 2: Asya Hunları (Teoman–Mete), İpek Yolu siyaseti, Çin ilişkileri, parçalanma.
- Bölüm 3: Kavimler Göçü, Avrupa Hun Devleti (Uldız–Attila), antlaşmalar ve seferler.
- Bölüm 4: I–II Göktürkler, Orhun Yazıtları, devlet teşkilatı, Tonyukuk–Bilge Kağan–Kül Tigin.
- Bölüm 5: Uygurlar ve yerleşik kültür; Avar–Kırgız–Hazar–Karluk–Turgiş–Kimek–Peçenek–Oğuz–Kıpçak–Bulgar–Macar; ordu, toplum, din–töre.
- Ad & Kaynak: “Türk” için çoklu anlam; ilk atıf Çin yıllıkları; “Türkiye” Bizans’ta VI. yy.
- Coğrafya: Kingan–Hazar–Sibirya–Himalaya/Karakurum hattı; sert iklim → hayvancılık → konargöçer düzen.
- Göç: Coğrafi–sosyal–siyasal nedenler; kültür yayılımı; yeni devletlerin çekirdeği.
- Kültür Merkezleri: Andronovo (yayılım/genişlik), Karasuk (demir), Tagar–Taştık (geç dönem), Anav (erken).
- İlk Topluluk: İskitler — atlı savaş kültürü, kadın savaşçılar, balballar, Pers mücadeleleri.
1) “Türk” adına verilen aşağıdaki anlamlardan hangisi tarih yazınında en geniş kabul görendir?
Doğru: D. Farklı anlamlar kaynaklarda geçse de geniş kabul “güç/kuvvet”tir.
2) Orta Asya’nın iklim ve coğrafi özellikleri hangi toplumsal yapıyı doğrudan beslemiştir?
Doğru: A. Geniş otlak + sert iklim → hayvancılık ve mevsimlik hareket.
3) Aşağıdaki kültür–özellik eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?
Doğru: D. Tunç–altın buluntuları Andronovo çevresinde belirgindir; Anav en eski yerleşik izlerdendir.
4) Göçebe yaşamın kurumsal sonucun(a) örnek olan hangisidir?
Doğru: A. Federatif yapı, merkezileşmeyi zorlaştırmıştır.
5) İskitler (Sakalar) ile ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
Doğru: D. Eski Türklerde teokratik yönetim görülmez; din adamları kurultaya da girmez.
İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK TARİHİ
1. BÖLÜM — KÖKEN • ANAYURT • GÖÇ • KÜLTÜR
Türk adına farklı kaynaklar “güç/kuvvet”, “olgunluk çağı”, “miğfer”, “türeli (nizam sahibi)” gibi anlamlar yükler. Ad ilk kez Çin yıllıklarında geçer; “Türkiye” tabiri ise Bizans kaynaklarında VI. yüzyılda Orta Asya için kullanılmıştır. Türklerin çok sayıda coğrafyaya göç etmesi, adın pek çok milletin kroniğinde yer almasının başlıca nedenidir.
💡 Püf Nokta
Türk tarihine dair erken dönemde yazılı bilgilerin önemli bölümü, Türklerin yazıyı geç kullanmasına bağlı olarak yabancı kaynaklar üzerinden takip edilmiştir.
🗺️ Coğrafi Sınırlar
- Doğu: Khingan (Kingan) Dağları
- Batı: Hazar Denizi
- Kuzey: Sibirya
- Güney: Himalaya – Karakurum
🌤️ İklim & Ekonomi
- Sert karasal iklim; yazlar sıcak-kurak, kışlar çok soğuk.
- Tarıma elverişli alan az; geniş otlaklar → hayvancılık temel geçim.
- Mevsimlik hareket: yaylak–kışlak.
🧳 Göç Nedenleri
- Coğrafî/Ekonomik: Kuraklık, iklim değişiklikleri, salgın hayvan hastalıkları, otlak arayışı.
- Sosyal: Nüfus artışı; boyların birbirini takip etmesi.
- Siyasal: Boylar arası mücadele, Çin–Moğol baskısı, bağımsızlık ve cihan hâkimiyeti düşüncesi.
- Türkler Anadolu, Suriye, Orta Avrupa, Sibirya gibi geniş bir alana yayıldı.
- Karşılaşılan toplumlarla karşılıklı kültür etkisi (en az değişen alan: askerlik).
- Boylar arasında dini-kültürel-ekonomik-siyasal farklılaşma.
- Türk teşkilatçılığı sayesinde göç edilen yerlerde güçlü devletler kuruldu; askerî ve idari model oldular.
- Boylar federasyonu yapısı; bu yüzden merkezi otoriteyi kalıcılaştırmak zor.
- Temel geçim hayvancılık ve ticaret; tarım geri.
- Kölelik ve katı sınıf anlayışı yok; dayanışmacı toplum; çekirdek aile güçlü.
- Yazısız hukuk: Töre; uzun süreli hapis yok.
- Sanatta “Hayvan Üslubu”, keçe–deri–maden işçiliği; çadır sanatı; kalıcı mimari sınırlı.
- Ordu–Millet anlayışı; atlı birlik üstünlüğü.
💡 İnce Ayrım
“Göçebe” rastgele dolaşımı çağrıştırır; Türklerde ise yaylak–kışlak rotaları planlıdır → daha doğru ifade konargöçer.
- Anav: Orta Asya’nın en eski yerleşik kültürü; tarımsal izler.
- Afanasyevo: En eski bozkır kültürlerinden; atla ilişkili buluntular.
- Andronovo: En geniş yayılım; atı evcilleştirme, tunç–altın eşya, savaşçı mezarlar.
- Karasuk: Demiri ilk işleyen kültür çevresi.
- Tagar: Geç dönem, en gelişmiş bozkır kültürlerinden; günümüze en yakın.
- Taştık: Tagar’la benzer; gelişkin kurgan geleneği.
- Altay & Kelteminar: Bölgesel merkezler; Orta Asya uygarlığının tabanını oluşturan çevreler.
- Tarihte bilinen ilk Türk topluluğu kabul edilir; teşkilatlı devlet oluşturduklarına dair kesin kanıt sınırlıdır.
- En önemli hükümdar: Alp Er Tunga (İran kaynaklarında Efrasiyab).
- Atı evcilleştiren ilk Türk topluluğu kabul edilir; pantolon, kemer ve toka kullanımını yaygınlaştırdılar.
- Tomris Hatun ünlü kadın hükümdardır; “Amazon” diye anılan kadın savaşçılar vardır.
- Sözlü edebiyat: Şu ve Alp Er Tunga destanları.
- Mezar/taş geleneği: Balbalların ilk örnekleri; “Bozkırın Kuyumcuları” unvanı.
- Başlıca rakip: Persler; bu mücadele destan ve kroniklere girmiştir.
- Bölüm 2: Asya Hunları (Teoman–Mete), İpek Yolu siyaseti, Çin ilişkileri, parçalanma.
- Bölüm 3: Kavimler Göçü, Avrupa Hun Devleti (Uldız–Attila), antlaşmalar ve seferler.
- Bölüm 4: I–II Göktürkler, Orhun Yazıtları, devlet teşkilatı, Tonyukuk–Bilge Kağan–Kül Tigin.
- Bölüm 5: Uygurlar ve yerleşik kültür; Avar–Kırgız–Hazar–Karluk–Turgiş–Kimek–Peçenek–Oğuz–Kıpçak–Bulgar–Macar; ordu, toplum, din–töre.
- Ad & Kaynak: “Türk” için çoklu anlam; ilk atıf Çin yıllıkları; “Türkiye” Bizans’ta VI. yy.
- Coğrafya: Kingan–Hazar–Sibirya–Himalaya/Karakurum hattı; sert iklim → hayvancılık → konargöçer düzen.
- Göç: Coğrafi–sosyal–siyasal nedenler; kültür yayılımı; yeni devletlerin çekirdeği.
- Kültür Merkezleri: Andronovo (yayılım/genişlik), Karasuk (demir), Tagar–Taştık (geç dönem), Anav (erken).
- İlk Topluluk: İskitler — atlı savaş kültürü, kadın savaşçılar, balballar, Pers mücadeleleri.
1) “Türk” adına verilen aşağıdaki anlamlardan hangisi tarih yazınında en geniş kabul görendir?
Doğru: D. Farklı anlamlar kaynaklarda geçse de geniş kabul “güç/kuvvet”tir.
2) Orta Asya’nın iklim ve coğrafi özellikleri hangi toplumsal yapıyı doğrudan beslemiştir?
Doğru: A. Geniş otlak + sert iklim → hayvancılık ve mevsimlik hareket.
3) Aşağıdaki kültür–özellik eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?
Doğru: D. Tunç–altın buluntuları Andronovo çevresinde belirgindir; Anav en eski yerleşik izlerdendir.
4) Göçebe yaşamın kurumsal sonucun(a) örnek olan hangisidir?
Doğru: A. Federatif yapı, merkezileşmeyi zorlaştırmıştır.
5) İskitler (Sakalar) ile ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
Doğru: D. Eski Türklerde teokratik yönetim görülmez; din adamları kurultaya da girmez.