İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK TARİHİ
4. BÖLÜM — I–II GÖKTÜRKLER ve ORHUN YAZITLARI
Göktürkler (Köktürkler), tarih sahnesinde “Türk” adını devlet adı olarak kullanan ilk Türk devletidir. Bozkır geleneğini teşkilat, hukuk (töre) ve yazı ile en güçlü biçimde birleştirmiş; Orta Asya’da siyasî merkez Ötüken’i yeniden tahkim etmiştir.
- I. Göktürk Kağanlığı: 552–630 (Bumin–İstemi → taspar–tardu dönemi ve parçalanma)
- II. Göktürk (Kutluk) Kağanlığı: 682–744 (İlteriş–Kapgan–Bilge Kağan–Kül Tigin–Tonyukuk)
💡 Neden “Türk” vurgusu?
Devlet adında “Türk” kullanımı, ortak kimliği töre–dil–yurt ekseninde bütünleştirme iddiasını gösterir. Bu miras Orhun Yazıtları’nda açıkça görülür.
📜 Kuruluş ve İlk Savaşlar
- Bumin Kağan, Avar (Juan-Juan) hâkimiyetini 552’de yıkarak bağımsızlığı ilan etti.
- Kardeşi İstemi Yabgu, batı kanadını örgütledi; ikili yönetim kuruldu (Doğu merkez).
- Merkez Ötüken; demircilik ve atlı okçuluk gücüyle bozkır hâkimiyeti sağlandı.
🧭 İpek Yolu Siyaseti (Bizans–Sasani–Sogdlar)
- İstemi, Sasani baskısına karşı Bizans ile diplomasi kurdu; kuzey rota ticareti canlandı.
- Sogd tüccarlar (Türklerin “kervan ve yazı” tecrübesi): ticarette aracılık; bazı kentlerde Sogdça yaygınlaştı.
- İpek Yolu denetimi, gümrük/vergi gelirlerini artırdı; batıdaki Tardu güçlendi.
🧱 Zayıflama: Veraset, Dini Akımlar ve Çin Etkisi
- Taspar (Tapo) döneminde Budist–Maniheist çevrelerin nüfuzu tartışma yarattı.
- Veraset kavgaları, Doğu–Batı arasındaki uyumu bozdu.
- Çin (Sui/Tang) diplomasisi, evlilikler ve entrikalarla iç ayrışmayı derinleştirdi.
📉 Çözülme ve Esaret
- Batı’da Tardu bağımsız eğilimler gösterdi; merkez zayıfladı.
- 630: Doğu Göktürkler Tang Çin’e yenilerek esarete düştü.
- Bozkırda Türk boyları dağınık yapıya geriledi.
630–682 arasında pek çok Türk boyu Çin idaresi altında yaşadı. Bu döneme damga vuran olaylardan biri, 40 yiğidin Kürşad önderliğinde başlattığı ve sembolik bir direniş olarak anılan 639 Ayaklanmasıdır. Başarıya ulaşamasa da “yeniden istiklâl” ülküsünü diri tuttu.
📌 Anlamı
Ayaklanma, sonraki “yeniden kuruluş” hareketinin (Kutluk–İlteriş) psikolojik zeminini hazırlamıştır.
🚩 Kuruluş ve Lider Kadro
- Kutluk Kağan (İlteriş, 682): “Derleyen–toparlayan” anlamlı unvanıyla boyları birleştirdi.
- Bilge Tonyukuk (Ayguci: başdanışman/vezir): Stratejist; konargöçer gücün korunmasını savundu.
- Kapgan Kağan: Yayılma ve baskın seferler; Türgiş–Kırgız–Kitan hatlarında üstünlük.
- Bilge Kağan & Kül Tigin: Devleti töre ve adalet ekseninde düzenlediler.
🎯 Tonyukuk’un Devlet Felsefesi
- Bozkır gücü hareketlilikten gelir; ağır şehirleşme zayıflatır.
- Çin’in “hediye–evlilik–lüks” siyasetine karşı uyanıklık.
- İkmal–istihbarat–keşif üstünlüğü ile uzak baskın yeteneği.
⚖️ Bilge Kağan Dönemi (716–734): Reform ve Düzen
- Töreyi derleme, beylerin yetkilerini dengeleme; halkın refahını önceleyen kararlar.
- “Tok iken açlığı, rahat iken zorluğu unutma” uyarılarıyla devlet–halk bağını güçlendirme.
- Kül Tigin (ordu kumandanı): Birlikten kopan boyları tekrar katma; disiplinin tesisi.
🧱 Yıkılış (742–744)
- Basmil–Karluk–Uygur ittifakı isyanı (742).
- 744: Ötüken düştü; Uygur Kağanlığı kuruldu.
- Göktürk mirası Uygurlar başta olmak üzere pek çok Türk siyasî yapısına aktı.
Türk adını ve devlet felsefesini kendi diliyle anlatan ilk büyük yazılı anıtlardır. Yazıtlar Ötüken–Orhun (Koşo Tsaydam) çevresindedir. Alfabe Göktürk (runik) alfabesi, dil Eski Türkçe’dir.
📌 İçerik ve Temalar
- Devletin yıkılışı–esaret döneminin sebepleri: lüks, gaflet, Çin’in tatlı sözü, beylerin bencilliği.
- Töre, adalet, birlik; kağan–halk sorumluluğu.
- Öğüt dili: “Üstte mavi gök, altta yağız yer kılındıkta ikisi arasında kişi oğlu kılınmış…” gibi evrensel üslup.
🧭 Tarihleme ve Yazıtlar
- Tonyukuk Yazıtı (720–725): Devletin nasıl kurulduğu ve strateji dersleri.
- Kül Tigin Yazıtı (732): Kül Tigin’in askerî başarıları; birlik çağrısı.
- Bilge Kağan Yazıtı (735): Yönetim ilkeleri ve halkı uyarılar.
💬 Neden benzersiz?
Bir devletin kendi liderlerinin ağzından yaptığı öz eleştiri dünyada nadirdir. Orhun metinleri bu yüzden yalnız tarih değil, siyaset–ahlâk metinleridir.
🧩 Teşkilat ve Unvanlar
- Kağan (hakan) — kut sahibi; Hatun siyasal yetkili eş.
- Yabgu (batı vekili), Şad (bölge hanı), Tigin (şehzade), Ayguci (vezir), Yarguci (yargıç), Buyruk (bakan), Tarkan/Subaşı (komutan).
- İkili teşkilat (Doğu/Batı); Doğu merkez kabul edilir.
⚖️ Töre ve Hukuk
- Temel ilkeler: adalet (könilik), eşitlik (tüzlük), yarar (uzluk), insanlık (kişilik).
- Uzatılmış hapis yok; suça göre hızlı ve caydırıcı cezalar.
💰 Ekonomi
- Hayvancılık (et–süt–deri–yün), İpek Yolu geçişleri, gümrük/vergi, ganimet.
- Sogd tüccarlar aracılığı; bazı bölgelerde gümüş–bakır para kullanımı.
🛡️ Ordu
- Atlı okçu esas; kompozit yay, sahte ricat, kanat kuşatma.
- Onluk sistem geleneği; tuğ–sancak ve tamga düzeni.
| Tarih | Olay |
|---|---|
| 552 | Bumin Kağan, Avar hâkimiyetine son verdi; I. Göktürk Kağanlığı kuruldu. |
| 552–576 | İstemi Yabgu ile batı kanadı örgütlendi; İpek Yolu siyaseti. |
| 581–603 | Veraset kavgaları; Doğu–Batı ayrışması derinleşti. |
| 630 | Doğu Göktürkler Çin’e yenildi; esaret dönemi başladı. |
| 639 | Kürşad Ayaklanması (sembolik direniş). |
| 682 | Kutluk (İlteriş) Kağan, II. Göktürk Kağanlığını kurdu. |
| 716–734 | Bilge Kağan ve Kül Tigin dönemi; düzen ve birlik. |
| 720–725 | Tonyukuk Yazıtı |
| 732 | Kül Tigin Yazıtı |
| 735 | Bilge Kağan Yazıtı |
| 742–744 | Basmil–Karluk–Uygur isyanları; Ötüken düştü → Uygur Kağanlığı. |
- Göktürkler, “Türk” adını devlet adı yapan ilk siyasal örgütlenmedir.
- I. Göktürk (552–630): Bumin–İstemi ile yükseliş; veraset ve Çin siyasetiyle çözülme.
- II. Göktürk (682–744): İlteriş–Kapgan–Bilge–Kül Tigin–Tonyukuk ile diriliş ve Orhun Yazıtları.
- Yıkılışın ana sebepleri: veraset, ikili teşkilatın ayrışması, çok cepheli savaşlar.
1) “Türk” adını devlet adı olarak kullanan ilk Türk devleti hangisidir?
Doğru: A — Göktürkler bu yönüyle benzersizdir.
2) I. Göktürk Kağanlığının zayıflamasında en az etkili olan hangisidir?
Doğru: C — Deniz gücü belirleyici değildir; kara/bozkır ordusu esastır.
3) Tonyukuk’un siyasi çizgisini en iyi özetleyen ifade hangisidir?
Doğru: A — Yazıtlarda açık uyarılar bulunur.
4) Orhun Yazıtları ile ilgili hangisi doğrudur?
Doğru: A — Dil Eski Türkçe, alfabe Göktürk “runik” yazısıdır.
5) II. Göktürk Kağanlığının yıkılışına giden süreçte belirleyici olan gelişme hangisidir?
Doğru: A — 742–744 hattında Ötüken düşer ve Uygurlar kurulur.
Bu bölüm; Göktürklerin kuruluş–yükseliş–parçalanma–diriliş çizgisini ve Orhun Yazıtları’nın mesajını ayrıntılı biçimde işler.
İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK TARİHİ
4. BÖLÜM — I–II GÖKTÜRKLER ve ORHUN YAZITLARI
Göktürkler (Köktürkler), tarih sahnesinde “Türk” adını devlet adı olarak kullanan ilk Türk devletidir. Bozkır geleneğini teşkilat, hukuk (töre) ve yazı ile en güçlü biçimde birleştirmiş; Orta Asya’da siyasî merkez Ötüken’i yeniden tahkim etmiştir.
- I. Göktürk Kağanlığı: 552–630 (Bumin–İstemi → taspar–tardu dönemi ve parçalanma)
- II. Göktürk (Kutluk) Kağanlığı: 682–744 (İlteriş–Kapgan–Bilge Kağan–Kül Tigin–Tonyukuk)
💡 Neden “Türk” vurgusu?
Devlet adında “Türk” kullanımı, ortak kimliği töre–dil–yurt ekseninde bütünleştirme iddiasını gösterir. Bu miras Orhun Yazıtları’nda açıkça görülür.
📜 Kuruluş ve İlk Savaşlar
- Bumin Kağan, Avar (Juan-Juan) hâkimiyetini 552’de yıkarak bağımsızlığı ilan etti.
- Kardeşi İstemi Yabgu, batı kanadını örgütledi; ikili yönetim kuruldu (Doğu merkez).
- Merkez Ötüken; demircilik ve atlı okçuluk gücüyle bozkır hâkimiyeti sağlandı.
🧭 İpek Yolu Siyaseti (Bizans–Sasani–Sogdlar)
- İstemi, Sasani baskısına karşı Bizans ile diplomasi kurdu; kuzey rota ticareti canlandı.
- Sogd tüccarlar (Türklerin “kervan ve yazı” tecrübesi): ticarette aracılık; bazı kentlerde Sogdça yaygınlaştı.
- İpek Yolu denetimi, gümrük/vergi gelirlerini artırdı; batıdaki Tardu güçlendi.
🧱 Zayıflama: Veraset, Dini Akımlar ve Çin Etkisi
- Taspar (Tapo) döneminde Budist–Maniheist çevrelerin nüfuzu tartışma yarattı.
- Veraset kavgaları, Doğu–Batı arasındaki uyumu bozdu.
- Çin (Sui/Tang) diplomasisi, evlilikler ve entrikalarla iç ayrışmayı derinleştirdi.
📉 Çözülme ve Esaret
- Batı’da Tardu bağımsız eğilimler gösterdi; merkez zayıfladı.
- 630: Doğu Göktürkler Tang Çin’e yenilerek esarete düştü.
- Bozkırda Türk boyları dağınık yapıya geriledi.
630–682 arasında pek çok Türk boyu Çin idaresi altında yaşadı. Bu döneme damga vuran olaylardan biri, 40 yiğidin Kürşad önderliğinde başlattığı ve sembolik bir direniş olarak anılan 639 Ayaklanmasıdır. Başarıya ulaşamasa da “yeniden istiklâl” ülküsünü diri tuttu.
📌 Anlamı
Ayaklanma, sonraki “yeniden kuruluş” hareketinin (Kutluk–İlteriş) psikolojik zeminini hazırlamıştır.
🚩 Kuruluş ve Lider Kadro
- Kutluk Kağan (İlteriş, 682): “Derleyen–toparlayan” anlamlı unvanıyla boyları birleştirdi.
- Bilge Tonyukuk (Ayguci: başdanışman/vezir): Stratejist; konargöçer gücün korunmasını savundu.
- Kapgan Kağan: Yayılma ve baskın seferler; Türgiş–Kırgız–Kitan hatlarında üstünlük.
- Bilge Kağan & Kül Tigin: Devleti töre ve adalet ekseninde düzenlediler.
🎯 Tonyukuk’un Devlet Felsefesi
- Bozkır gücü hareketlilikten gelir; ağır şehirleşme zayıflatır.
- Çin’in “hediye–evlilik–lüks” siyasetine karşı uyanıklık.
- İkmal–istihbarat–keşif üstünlüğü ile uzak baskın yeteneği.
⚖️ Bilge Kağan Dönemi (716–734): Reform ve Düzen
- Töreyi derleme, beylerin yetkilerini dengeleme; halkın refahını önceleyen kararlar.
- “Tok iken açlığı, rahat iken zorluğu unutma” uyarılarıyla devlet–halk bağını güçlendirme.
- Kül Tigin (ordu kumandanı): Birlikten kopan boyları tekrar katma; disiplinin tesisi.
🧱 Yıkılış (742–744)
- Basmil–Karluk–Uygur ittifakı isyanı (742).
- 744: Ötüken düştü; Uygur Kağanlığı kuruldu.
- Göktürk mirası Uygurlar başta olmak üzere pek çok Türk siyasî yapısına aktı.
Türk adını ve devlet felsefesini kendi diliyle anlatan ilk büyük yazılı anıtlardır. Yazıtlar Ötüken–Orhun (Koşo Tsaydam) çevresindedir. Alfabe Göktürk (runik) alfabesi, dil Eski Türkçe’dir.
📌 İçerik ve Temalar
- Devletin yıkılışı–esaret döneminin sebepleri: lüks, gaflet, Çin’in tatlı sözü, beylerin bencilliği.
- Töre, adalet, birlik; kağan–halk sorumluluğu.
- Öğüt dili: “Üstte mavi gök, altta yağız yer kılındıkta ikisi arasında kişi oğlu kılınmış…” gibi evrensel üslup.
🧭 Tarihleme ve Yazıtlar
- Tonyukuk Yazıtı (720–725): Devletin nasıl kurulduğu ve strateji dersleri.
- Kül Tigin Yazıtı (732): Kül Tigin’in askerî başarıları; birlik çağrısı.
- Bilge Kağan Yazıtı (735): Yönetim ilkeleri ve halkı uyarılar.
💬 Neden benzersiz?
Bir devletin kendi liderlerinin ağzından yaptığı öz eleştiri dünyada nadirdir. Orhun metinleri bu yüzden yalnız tarih değil, siyaset–ahlâk metinleridir.
🧩 Teşkilat ve Unvanlar
- Kağan (hakan) — kut sahibi; Hatun siyasal yetkili eş.
- Yabgu (batı vekili), Şad (bölge hanı), Tigin (şehzade), Ayguci (vezir), Yarguci (yargıç), Buyruk (bakan), Tarkan/Subaşı (komutan).
- İkili teşkilat (Doğu/Batı); Doğu merkez kabul edilir.
⚖️ Töre ve Hukuk
- Temel ilkeler: adalet (könilik), eşitlik (tüzlük), yarar (uzluk), insanlık (kişilik).
- Uzatılmış hapis yok; suça göre hızlı ve caydırıcı cezalar.
💰 Ekonomi
- Hayvancılık (et–süt–deri–yün), İpek Yolu geçişleri, gümrük/vergi, ganimet.
- Sogd tüccarlar aracılığı; bazı bölgelerde gümüş–bakır para kullanımı.
🛡️ Ordu
- Atlı okçu esas; kompozit yay, sahte ricat, kanat kuşatma.
- Onluk sistem geleneği; tuğ–sancak ve tamga düzeni.
| Tarih | Olay |
|---|---|
| 552 | Bumin Kağan, Avar hâkimiyetine son verdi; I. Göktürk Kağanlığı kuruldu. |
| 552–576 | İstemi Yabgu ile batı kanadı örgütlendi; İpek Yolu siyaseti. |
| 581–603 | Veraset kavgaları; Doğu–Batı ayrışması derinleşti. |
| 630 | Doğu Göktürkler Çin’e yenildi; esaret dönemi başladı. |
| 639 | Kürşad Ayaklanması (sembolik direniş). |
| 682 | Kutluk (İlteriş) Kağan, II. Göktürk Kağanlığını kurdu. |
| 716–734 | Bilge Kağan ve Kül Tigin dönemi; düzen ve birlik. |
| 720–725 | Tonyukuk Yazıtı |
| 732 | Kül Tigin Yazıtı |
| 735 | Bilge Kağan Yazıtı |
| 742–744 | Basmil–Karluk–Uygur isyanları; Ötüken düştü → Uygur Kağanlığı. |
- Göktürkler, “Türk” adını devlet adı yapan ilk siyasal örgütlenmedir.
- I. Göktürk (552–630): Bumin–İstemi ile yükseliş; veraset ve Çin siyasetiyle çözülme.
- II. Göktürk (682–744): İlteriş–Kapgan–Bilge–Kül Tigin–Tonyukuk ile diriliş ve Orhun Yazıtları.
- Yıkılışın ana sebepleri: veraset, ikili teşkilatın ayrışması, çok cepheli savaşlar.
1) “Türk” adını devlet adı olarak kullanan ilk Türk devleti hangisidir?
Doğru: A — Göktürkler bu yönüyle benzersizdir.
2) I. Göktürk Kağanlığının zayıflamasında en az etkili olan hangisidir?
Doğru: C — Deniz gücü belirleyici değildir; kara/bozkır ordusu esastır.
3) Tonyukuk’un siyasi çizgisini en iyi özetleyen ifade hangisidir?
Doğru: A — Yazıtlarda açık uyarılar bulunur.
4) Orhun Yazıtları ile ilgili hangisi doğrudur?
Doğru: A — Dil Eski Türkçe, alfabe Göktürk “runik” yazısıdır.
5) II. Göktürk Kağanlığının yıkılışına giden süreçte belirleyici olan gelişme hangisidir?
Doğru: A — 742–744 hattında Ötüken düşer ve Uygurlar kurulur.
Bu bölüm; Göktürklerin kuruluş–yükseliş–parçalanma–diriliş çizgisini ve Orhun Yazıtları’nın mesajını ayrıntılı biçimde işler.