İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK TARİHİ
5. BÖLÜM — UYGURLAR ve DİĞER TÜRK DEVLETLERİ • 751 TALAS SAVAŞI (DETAYLI)

📜 Kuruluş ve Başkent

• 744: Basmil–Karluk–Uygur ittifakı II. Göktürkleri devirdi; Uygur Kağanlığı Ötüken merkezli kuruldu.
• Başlıca merkezler: Ötüken ve daha sonra Ordu-Balık (Karabalgasun).

🧭 Devlet Yapısı ve Siyaset

• Kağan yanında Hatun, Ayguci (vezir), Tarkan ve Yarguci gibi unvanlar görev yaptı.
• Çin ve Tibet’le ticaret–diplomasi yoğun; isyan bastırmaları karşılığında Tang’dan iktisadî imtiyazlar.

🛐 Din ve Düşünce

• Devlette Maniheizm ve Budizm etkili oldu; Gök Tanrı inancı halk tabanında sürdü.
• Maniheizm; et tüketimini sınırlayan öğretileriyle göçebe–savaşçı yapıyı yumuşattı, yerleşik–şehirli kültürü teşvik etti.

📝 Yazı, Dil ve Bilim

• Uygur alfabesi (Soğd kökenli) ile Türkçenin yazı dili gelişti; Turfan ve Beşbalık çevresinde çok sayıda el yazması.
• Matbaa (tahta baskı) ve kâğıt kullanımı; hukuk–ticaret belgeleri.

🎨 Kültür–Sanat

• Duvar resimleri, minyatürler, yüksek sanatlı taş ve ahşap işçiliği; mabet–manastır mimarisi.
• Hayvan üslubu unsurları şehirli süslemeyle birleşti.

💰 Ekonomi

• Tarım (sulama kanalları), bağ–bahçe; ipek, kürk, at ticareti.
• İpek Yolu üzerinde kervansaray ağı; para ve sözleşme kültürü.

📉 Yıkılış ve Devam

• 840: Yenisey Kırgızları Ötüken’i aldı; devlet yıkıldı.
• Uygurlar Turfan (Koço) ve Gansu Uygur krallıklarıyla şehirli Uygur kültürünü yüzyıllarca sürdürdü.
• Moğol devlet geleneğine yazı–bürokrasi aktarımı: Uygur yazısı Moğolca için uyarlanmıştır.

🧭 Taraflar ve Zemin

• Abbâsîler (Ziyad b. Sâlih) + Karluk Türkleri ↔ Tang Çin ordusu (Gao Xianzhi).
• Rekabet alanı: Mâverâünnehir ve Batı Türkistan ticaret yolları.

🔥 Savaşın Seyri

• Çatışmanın kritik anında Karluklar Tang ordusunun arkasına taarruz ederek Abbâsî tarafına geçti.
• Çin ordusu geri çekildi; bölge üstünlüğü Abbâsî–Türk ittifakına geçti.

🏁 Sonuçlar

• Çin’in Batı Türkistan’dan çekilişi hızlandı; İpek Yolunda Müslüman–Türk etkisi arttı.
• Türklerin İslâmiyet’i benimsemesi sürecini Karluk merkezli olarak hızlandırdı (Karahanlılar’a giden çizgi).
• Kâğıt yapımı ve bazı ustalıkların Semerkand üzerinden batıya yayılması (uzun vadeli kültürel etki).

• Kuruluş: Orta Avrupa’da (Tuna havzası) güçlü bir bozkır kağanlığı kurdular.
• 626: İstanbul kuşatması (Sasanilerle eşgüdüm); surlar ve donanma eksikliği nedeniyle başarılamadı.
• Slav topluluklarıyla etkileşim; Frank baskısı ve 805’te yıkılış.

• Başkent İtil (Volga ağzı); Hazar Denizi–Kafkaslar kuzeyi ekonomik kapısı.
• Kağan–Bek ikili yönetimi; dinî hoşgörü (Musevîlik, Hristiyanlık, İslâm birlikte).
• Arap–Hazar savaşları; İpek Yolu’nun kuzey kolunu denetim.
• 965’te Kiev Knezi Svyatoslav darbesiyle çöküş.

• Yurt: Yenisey–Sayan–Kem bölgesi; orman–dağ kültürü.
• 840: Uygur Kağanlığı’nı devirdiler; daha kuzey eksenli bir düzen kurdular.
• Demircilik, avcılık; kurgan ve taş kültürü güçlüdür.

• 766 sonrası Balasagun–Isık Göl hattına yerleştiler; Talas’ta taraf değiştirerek Abbâsî zaferine kapı açtılar.
• İslâmlaşma sürecinde öncü; Karahanlılar (10. yy sonu) bu zeminden doğdu.

• On Ok geleneğinin devamı; Sarı ve Kara Türgiş ayrımı.
• Sulu Kağan döneminde Arap ilerleyişine ve Türgiş iç rekabetine karşı savunma–baskın siyaseti.
• Talas öncesi denge unsuru; Karluk yükselişiyle geri plana düştüler.

• Kuzey Kazak bozkırları; kürk–at ticareti; göç yollarını denetleyen bir federasyon.
• Kıpçak konfederasyonunun erken çekirdeği sayılır.

• Üçok–Bozok teşkilatıyla 24 boy; tamga–ongun (arma–töz) sistemi.
• Oğuz Yabgu Devleti (Yenikent çevresi): Hazar ve Kıpçaklarla siyaset–ticaret dengesi.
• Kınık boyundan Selçuklular doğacak; Kayı boyu Osmanlının çekirdeğidir.

• Deşt-i Kıpçak: İdil’den (Volga) Tuna’ya uzanan büyük bozkır.
• Bizans, Kiev Rus, Macar ve Gürcü siyasetinde paralı süvari ve müttefik güç.
• Codex Cumanicus: Kıpçakça–Latince–Farsça sözlük; Kıpçak Türkçesi geniş etki alanı buldu.
• 13. yy’da Altın Orda ile karışım; Kıpçak dili geniş bir yazı dili çevresine dönüştü.

• Tuna Bulgarları: Balkanlarda devlet; 864’te Hristiyanlık resmi din; Slavlaşma ve bugünkü Bulgar milletinin oluşumu.
• İtil (Volga) Bulgarları: 922’de İslâm (İbn Fadlan elçiliği); ticaretle zenginleştiler.

• Bizans’la ittifak/çatışma arasında gidip gelen göçer süvari gücü.
• 1071 Malazgirt’te Bizans ordusundaki bazı Türk unsurların (Peçenek–Uz) saf değiştirdiği rivayetleri meşhurdur.
• 1091 Levounion: Bizans–Kuman ittifakı Peçenek gücünü kırdı.

• 895 civarı Karpat Havzası’na yerleşim; Atlı savaş taktiğinde bozkır etkisi.
• Dilde Fin-Ugor köken; ancak Onogur/On-Oğur çevresi ve Türk siyasî–askerî geleneklerinin güçlü izleri.

• Sabirler (Sibirler): Kafkas–Hazar çevresinde akıncı güç; Avar–Göktürk dönemlerinde etkili.
• Onogurlar: Balkan–Karadeniz kuzeyinde; “Hungary” adının etimolojisiyle ilişkilendirilir.