İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK TARİHİ
6. BÖLÜM — KRİTİK ÖZET • “İLKLER & ENLER” • DESTANLAR • KAVRAM–KRONOLOJİ
Bu bölüm; İslamiyet öncesi Türk tarihindeki ilkler/enler, büyük destanlar, temel kavramlar ve kronoloji için ezberlik bir haritadır. Manas Destanı başta olmak üzere tüm ana destanlar ve dönüm noktaları dâhil edilmiştir.
Devlet–Siyaset
- İlk teşkilatlı Türk devleti: Asya Hunları (Ötüken; Teoman–Mete).
- “Türk” adını devlet adı yapan ilk: Göktürkler (I. 552–630; II. 682–744).
- İlk büyük Avrupa etkisi: Kavimler Göçü (375) → Avrupa Hun Devleti, feodaliteye zemin.
- İstanbul’u kuşatan ilk Türk topluluğu: Avarlar (626).
- Dinî hoşgörü vitrini (çok dinli yapı) ilk örnek: Hazar Kağanlığı (Kağan–Bek ikili yönetim).
- Yerleşik–şehirli yüksek kültürü kurumsallaştıran ilk büyük Türk devleti: Uygurlar (alfabe, matbaa, bürokrasi).
Ordu–Askerî
- İlk büyük ordu reformu: Mete’nin Onlu Sistemi (MÖ 209).
- Bozkır savaş sanatının “altın üçlüsü”: kompozit yay + hafif süvari + sahte ricat.
- Kurumsal disiplin/tuğ–tamga düzeni: Hun–Göktürk mirası.
Kültür–Yazı–Bilim
- İlk büyük Türkçe yazıtlar: Orhun Yazıtları (Tonyukuk 720–25; Kül Tigin 732; Bilge 735).
- İlk geniş sözlü/yazılı kahramanlık külliyatı geleneği: Destanlar (aşağıda tam liste).
- Türkler arasında yaygın ilk takvim sistemi: 12 Hayvanlı Türk Takvimi.
- Yazı–bürokrasi aktarımı: Uygur yazısının Moğolcaya uyarlanması.
- Kâğıt ve matbaa kullanımı: Uygurlar; Talas (751) sonrasında kâğıt ustalığının batıya yayılımı.
- Müzik–edebiyat: kopuz ve ozan/baksı geleneği (sözlü kültürün taşıyıcıları).
Diplomasi–İktisat
- “Barış evliliği” (heqin) diplomasisinin erken örneği: Hun–Çin ilişkileri.
- İpek Yolu denetimini hedefleyen ilk büyük Türk siyaseti: Göktürk–Sogd–Bizans üçgeni.
- Kervan–gümrük–ganimet üçlüsü: Bozkır ekonomisinin ana sacayağı.
Alt satır: Zayıf halka her devirde veraset belirsizliği ve ikili teşkilatın ayrışması oldu; dış etki (özellikle Çin) bu zayıflıkları büyüttü.
Hun–Saka (İskit) Çevresi
- Oğuz Kağan Destanı: Büyük birleştirici hükümdar ideali (Hun/Türk dünyası kökü).
- Alp Er Tunga Destanı: Saka kahramanlık geleneği; Alp Er Tunga ağıtları.
- Şu Destanı: İskender’le mücadele temasını işler (Saka/Türk geleneğinde).
Göktürk Çevresi
- Bozkurt Destanı: Soy–yeniden doğuş/diriliş sembolü (kurt rehberliği).
- Ergenekon Destanı: Demir dağı eritip çıkış; yeniden kuruluş ideali.
Uygur Çevresi
- Türeyiş Destanı: Devlet kurucu soy anlatısı (meşruiyet sembolizmi).
- Göç Destanı: Kutsal emanet/yer değişimi; yurt–devlet bağı vurgusu.
Kırgız Çevresi
- Manas Destanı: Dünya sözlü geleneğinin en hacimli epiklerinden (yüz binlerce mısra varyantları). Temalar: Birlik, yurt savunması, töre adaleti, alp–eren tipolojisi. Önem: Pre-İslâmî motifler ile sonradan gelen İslâmî katmanların iç içe oluşu; Türk destan geleneğinin en geniş soluklu aynası.
Geç Dönem/Geçiş Notu (kapsam dışına taşan ama kökleri eski)
- Dede Korkut Hikâyeleri: Oğuz çevresi; İslâm sonrası yazıya geçişte derlenmiştir fakat pre-İslâmî motifleri yoğun taşır (bilgi bütünlüğü için anılır).
İpucu: Destanların ortak zemini töre, alp tipolojisi, yurt–boy ve bağımsızlık vurgusudur; devlet kurma–yeniden diriliş temaları sık döner.
- Kut: Hükümdarlık meşruiyeti (ilâhî kaynak) → veraset kavgalarına zemin.
- Töre: Hukuk–ahlâk–gelenek bütünü; adalet (könilik) esastır.
- Kurultay (Toy): Beyler meclisi; savaş–barış, vergi, taht gibi temel konular.
- İkili teşkilat: Doğu/Batı kanadı; uyum güç, ayrışma zaaf üretir.
- Yaylak–Kışlak: Planlı konargöçerlik (rastgele göç değil).
- Tamga: Boy/hanedan damgası (mülkiyet, sancak, gümrük).
- Ongun: Boyların kutsal simgesi (totemik izler).
- Kurgan–Balbal: Mezar ve mezar taşı–heykel geleneği.
- 12 Hayvanlı Türk Takvimi: On iki yıllık döngü; yıllar hayvan adlarıyla anılır.
- Heqin: Hun–Çin barış/evlilik diplomasisi ve hediye ekonomisi.
| Tarih | Kilit Olay |
|---|---|
| MÖ 209 | Mete — Onlu Sistem, siyasi birlik. |
| 375 | Kavimler Göçü (Avrupa dengesi altüst). |
| 395 | Roma Doğu–Batı ayrıldı. |
| 434 / 447 | Margus / Anatolios (Hun–Doğu Roma). |
| 451 / 452 | Katalon (Galya) / İtalya Seferi — Attila. |
| 552 | I. Göktürk — Bumin–İstemi. |
| 630 | Doğu Göktürk esareti (Tang). |
| 639 | Kürşad Ayaklanması (sembolik direniş). |
| 682–744 | II. Göktürk — İlteriş–Bilge–Kül Tigin–Tonyukuk. |
| 720–735 | Orhun Yazıtları (Tonyukuk–Kül Tigin–Bilge). |
| 744–840 | Uygur Kağanlığı (şehirli–yazılı kültür). |
| 751 | Talas — Karluk etkisi; Çin’in Batı’dan çekilişi. |
| 626 | Avarların İstanbul kuşatması. |
| 840 | Yenisey Kırgızları Uygurları devirdi. |
| 864 | Tuna Bulgarları Hristiyanlığı kabul etti (bilgi bütünlüğü). |
| 922 | İtil Bulgarları İslâm’ı kabul etti (köprü dönem). |
| 965 | Hazar Kağanlığı çöktü (Kiev darbesi). |
- Göktürk ≠ Uygur: Göktürk “Türk” adını devlet adı yaptı; Uygur şehirli–yazılı kültürü kurumsallaştırdı.
- Kavimler Göçü ≠ Talas: İlki Avrupa düzenini değiştirir, ikincisi Türk–İslâm yakınlaşmasını hızlandırır.
- Orhun Yazıtları ≠ Codex Cumanicus: Biri Eski Türkçe taş yazıtlar; diğeri Kıpçakça sözlüktür.
- Heqin Hun–Çin’e özgüdür; Göktürk–Bizans ilişkisi ticaret–ittifak eksenlidir.
- İstanbul kuşatması (626): Avarlar; Hun ya da Göktürk değildir.
- Manas, Kırgız çevresinin en hacimli epik külliyatıdır; Dede Korkut ise İslâm sonrası yazıya geçen geçiş metinidir (kökleri daha eski).
- Yaylak–kışlak planlıdır; “rastgele göç” değildir.
- Ötüken bir coğrafya + meşruiyet merkezidir; “devleti tutan dağ/orman”.
- Veraset belirsizliği: Kut anlayışı hanedanın erkeklerinde → taht kavgaları.
- Uygurlar tamamen göçebe değildi: Yerleşik kentler (Ordu-Balık/Karabalgasun) kurdular.
- Bozkır taktiği deniz gücüyle değil, atlı okçu–manevra ile üstünlük kurar.
- İpek Yolu yalnız ticaret değil, kültür–din–teknoloji aktarım koridorudur.
İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK TARİHİ
6. BÖLÜM — KRİTİK ÖZET • “İLKLER & ENLER” • DESTANLAR • KAVRAM–KRONOLOJİ
Bu bölüm; İslamiyet öncesi Türk tarihindeki ilkler/enler, büyük destanlar, temel kavramlar ve kronoloji için ezberlik bir haritadır. Manas Destanı başta olmak üzere tüm ana destanlar ve dönüm noktaları dâhil edilmiştir.
Devlet–Siyaset
- İlk teşkilatlı Türk devleti: Asya Hunları (Ötüken; Teoman–Mete).
- “Türk” adını devlet adı yapan ilk: Göktürkler (I. 552–630; II. 682–744).
- İlk büyük Avrupa etkisi: Kavimler Göçü (375) → Avrupa Hun Devleti, feodaliteye zemin.
- İstanbul’u kuşatan ilk Türk topluluğu: Avarlar (626).
- Dinî hoşgörü vitrini (çok dinli yapı) ilk örnek: Hazar Kağanlığı (Kağan–Bek ikili yönetim).
- Yerleşik–şehirli yüksek kültürü kurumsallaştıran ilk büyük Türk devleti: Uygurlar (alfabe, matbaa, bürokrasi).
Ordu–Askerî
- İlk büyük ordu reformu: Mete’nin Onlu Sistemi (MÖ 209).
- Bozkır savaş sanatının “altın üçlüsü”: kompozit yay + hafif süvari + sahte ricat.
- Kurumsal disiplin/tuğ–tamga düzeni: Hun–Göktürk mirası.
Kültür–Yazı–Bilim
- İlk büyük Türkçe yazıtlar: Orhun Yazıtları (Tonyukuk 720–25; Kül Tigin 732; Bilge 735).
- İlk geniş sözlü/yazılı kahramanlık külliyatı geleneği: Destanlar (aşağıda tam liste).
- Türkler arasında yaygın ilk takvim sistemi: 12 Hayvanlı Türk Takvimi.
- Yazı–bürokrasi aktarımı: Uygur yazısının Moğolcaya uyarlanması.
- Kâğıt ve matbaa kullanımı: Uygurlar; Talas (751) sonrasında kâğıt ustalığının batıya yayılımı.
- Müzik–edebiyat: kopuz ve ozan/baksı geleneği (sözlü kültürün taşıyıcıları).
Diplomasi–İktisat
- “Barış evliliği” (heqin) diplomasisinin erken örneği: Hun–Çin ilişkileri.
- İpek Yolu denetimini hedefleyen ilk büyük Türk siyaseti: Göktürk–Sogd–Bizans üçgeni.
- Kervan–gümrük–ganimet üçlüsü: Bozkır ekonomisinin ana sacayağı.
Alt satır: Zayıf halka her devirde veraset belirsizliği ve ikili teşkilatın ayrışması oldu; dış etki (özellikle Çin) bu zayıflıkları büyüttü.
Hun–Saka (İskit) Çevresi
- Oğuz Kağan Destanı: Büyük birleştirici hükümdar ideali (Hun/Türk dünyası kökü).
- Alp Er Tunga Destanı: Saka kahramanlık geleneği; Alp Er Tunga ağıtları.
- Şu Destanı: İskender’le mücadele temasını işler (Saka/Türk geleneğinde).
Göktürk Çevresi
- Bozkurt Destanı: Soy–yeniden doğuş/diriliş sembolü (kurt rehberliği).
- Ergenekon Destanı: Demir dağı eritip çıkış; yeniden kuruluş ideali.
Uygur Çevresi
- Türeyiş Destanı: Devlet kurucu soy anlatısı (meşruiyet sembolizmi).
- Göç Destanı: Kutsal emanet/yer değişimi; yurt–devlet bağı vurgusu.
Kırgız Çevresi
- Manas Destanı: Dünya sözlü geleneğinin en hacimli epiklerinden (yüz binlerce mısra varyantları). Temalar: Birlik, yurt savunması, töre adaleti, alp–eren tipolojisi. Önem: Pre-İslâmî motifler ile sonradan gelen İslâmî katmanların iç içe oluşu; Türk destan geleneğinin en geniş soluklu aynası.
Geç Dönem/Geçiş Notu (kapsam dışına taşan ama kökleri eski)
- Dede Korkut Hikâyeleri: Oğuz çevresi; İslâm sonrası yazıya geçişte derlenmiştir fakat pre-İslâmî motifleri yoğun taşır (bilgi bütünlüğü için anılır).
İpucu: Destanların ortak zemini töre, alp tipolojisi, yurt–boy ve bağımsızlık vurgusudur; devlet kurma–yeniden diriliş temaları sık döner.
- Kut: Hükümdarlık meşruiyeti (ilâhî kaynak) → veraset kavgalarına zemin.
- Töre: Hukuk–ahlâk–gelenek bütünü; adalet (könilik) esastır.
- Kurultay (Toy): Beyler meclisi; savaş–barış, vergi, taht gibi temel konular.
- İkili teşkilat: Doğu/Batı kanadı; uyum güç, ayrışma zaaf üretir.
- Yaylak–Kışlak: Planlı konargöçerlik (rastgele göç değil).
- Tamga: Boy/hanedan damgası (mülkiyet, sancak, gümrük).
- Ongun: Boyların kutsal simgesi (totemik izler).
- Kurgan–Balbal: Mezar ve mezar taşı–heykel geleneği.
- 12 Hayvanlı Türk Takvimi: On iki yıllık döngü; yıllar hayvan adlarıyla anılır.
- Heqin: Hun–Çin barış/evlilik diplomasisi ve hediye ekonomisi.
| Tarih | Kilit Olay |
|---|---|
| MÖ 209 | Mete — Onlu Sistem, siyasi birlik. |
| 375 | Kavimler Göçü (Avrupa dengesi altüst). |
| 395 | Roma Doğu–Batı ayrıldı. |
| 434 / 447 | Margus / Anatolios (Hun–Doğu Roma). |
| 451 / 452 | Katalon (Galya) / İtalya Seferi — Attila. |
| 552 | I. Göktürk — Bumin–İstemi. |
| 630 | Doğu Göktürk esareti (Tang). |
| 639 | Kürşad Ayaklanması (sembolik direniş). |
| 682–744 | II. Göktürk — İlteriş–Bilge–Kül Tigin–Tonyukuk. |
| 720–735 | Orhun Yazıtları (Tonyukuk–Kül Tigin–Bilge). |
| 744–840 | Uygur Kağanlığı (şehirli–yazılı kültür). |
| 751 | Talas — Karluk etkisi; Çin’in Batı’dan çekilişi. |
| 626 | Avarların İstanbul kuşatması. |
| 840 | Yenisey Kırgızları Uygurları devirdi. |
| 864 | Tuna Bulgarları Hristiyanlığı kabul etti (bilgi bütünlüğü). |
| 922 | İtil Bulgarları İslâm’ı kabul etti (köprü dönem). |
| 965 | Hazar Kağanlığı çöktü (Kiev darbesi). |
- Göktürk ≠ Uygur: Göktürk “Türk” adını devlet adı yaptı; Uygur şehirli–yazılı kültürü kurumsallaştırdı.
- Kavimler Göçü ≠ Talas: İlki Avrupa düzenini değiştirir, ikincisi Türk–İslâm yakınlaşmasını hızlandırır.
- Orhun Yazıtları ≠ Codex Cumanicus: Biri Eski Türkçe taş yazıtlar; diğeri Kıpçakça sözlüktür.
- Heqin Hun–Çin’e özgüdür; Göktürk–Bizans ilişkisi ticaret–ittifak eksenlidir.
- İstanbul kuşatması (626): Avarlar; Hun ya da Göktürk değildir.
- Manas, Kırgız çevresinin en hacimli epik külliyatıdır; Dede Korkut ise İslâm sonrası yazıya geçen geçiş metinidir (kökleri daha eski).
- Yaylak–kışlak planlıdır; “rastgele göç” değildir.
- Ötüken bir coğrafya + meşruiyet merkezidir; “devleti tutan dağ/orman”.
- Veraset belirsizliği: Kut anlayışı hanedanın erkeklerinde → taht kavgaları.
- Uygurlar tamamen göçebe değildi: Yerleşik kentler (Ordu-Balık/Karabalgasun) kurdular.
- Bozkır taktiği deniz gücüyle değil, atlı okçu–manevra ile üstünlük kurar.
- İpek Yolu yalnız ticaret değil, kültür–din–teknoloji aktarım koridorudur.