İLK TÜRK-İSLÂM DEVLETLERİ — BÖLÜM 1

• Hz. Ömer döneminde İran’ın fethedilmesi ile Türkler ve Araplar komşu oldular.
• Hz. Osman döneminde ilk Türk–Arap çarpışmaları başladı. (Hazarlar ile savaştılar.)
• Emevîler döneminde İslâmiyet’in yayılma hızı düşmüştür. Sebebi, Emevîlerin güttüğü MEVÂLÎ politikasıdır. Bu politikaya karşılık Şuûbiye akımı gelişmiştir. Orta Asya’da Türgişler Emevîlerle mücadele etmiştir.
• İslâmiyetin Türkler arasında yayılması Abbâsîler döneminde oldu. Abbâsîler milliyetçi değil ÜMMETÇİ bir yaklaşım sergilediler.
• İslâmiyeti kabul eden ilk Türk boyu Karluklar; ilk Türk-İslâm Devleti (Avrupa) İdil Bulgarları; Orta Asya’da kurulan ilk Türk-İslâm Devleti Karahanlılar’dır.
• Hazarlar Kafkaslarda, Türgişler Orta Asya’da İslâmiyet’in yayılmasını engellemişlerdir.

Abbâsîler ile Çinliler arasında Orta Asya’da İpek Yolu mücadelesinden doğan savaştır. Bu savaşta Karluklar Abbâsî tarafında yer almış, savaş Abbâsî zaferi ile sonuçlanmıştır.

Sonuçlar

1. Türkler ile Araplar yakınlaştı ve Türkler kitleler halinde İslâmiyet’i kabul etmeye başladı.
2. Türk-İslâm tarihi başladı.
3. Orta Asya Çin egemenliğinden kurtuldu.
4. Türkler, Abbâsî yönetimlerinde üst kademelerde yer aldı.
5. Türkler İslâm dünyası ile ticari–siyasi–dinsel etkileşime girdi.
6. Kâğıt, matbaa, pusula, barut ilk defa Çin dışına çıktı. (Çin dışında ilk kez Semerkant’ta kâğıt üretilmeye başlandı.)

NOT: Türklerin İslâmiyet’i kabul etmesini sağlayan başlıca unsur, Abbâsîlerle yaptıkları ticarettir.

1. Karahanlılar (840–1212)

• Karluk–Yağma–Çiğil–Tuhsi boyları tarafından kuruldu. (Boylar Federasyonu.)
• Kurucu: Bilge Kül Kadir Han; kuruluş yeri Orta Asya.
• Balasagun, Kaşgar, Semerkant devletin önemli merkezleridir.
• Satuk Buğra Han zamanında İslâmiyet resmî din olarak kabul edildi; hükümdar “Abdülkerim” adını aldı. En parlak dönem Yusuf Kadir Han devridir.
• Orta Asya’da kurulmaları, yönetenin de yönetilenin de Türk olduğunu gösterir.
• Resmî dil TÜRKÇE’dir. (Uygur alfabesi kullanıldı.)
• Orta Asya’da kurulan ilk Müslüman Türk Devleti olduklarından, Türk–İslâm sentezinin ilk örneklerini veren devlet Karahanlılardır.
• Bilge Kül Kadir Han’ın oğulları Bazır ve Oğulçak ülkeyi ikili teşkilat sistemi ile yönetmiştir; Yuğruş adı verilen vezirler vardır.
• Boylara dayalı yapı, ikili teşkilat ve veraset anlayışı, eski Türk devlet teşkilatının yaşatıldığını gösterir.
• Karahanlı hükümdarı Ebu Nasr Ahmed, Abbâsî halifesinden menşur alan ilk Türk-İslâm hükümdarıdır.
• Semerkant önem kazandı; “Şehirlerin Şahı” unvanını aldı.

Karahanlılarda Kurumlar

• Burslu öğrenci sistemi (Tamgaç Buğra Han Medresesi)
• Düzenli posta teşkilatı
• Bîmarhâne (Hastane)
• Ribat (Kervansaray)

Yazılı Edebî Eserler

• Kutadgu Bilig — Yusuf Has Hacip: Yönetimle ilgilidir; Türk–İslâm tarihinin ilk yazılı edebî eseridir; siyasetnâme özelliği taşır. Uluğ Kara Buğra Han (Tamgaç Buğra Han)’a sunulmuştur. Dört karakter üzerinden anlatılır:

  Karakter	Temsil Ettiği Değer
  Küntogdı	Hükümdar; hukuk/adalet
  Aytoldı	Vezir; saadet/devlet
  Ögdülmiş	Vezir; akıl
  Odgurmış	Derviş; akıbet/kanaat

• Divânü Lûgat-it Türk — Kaşgarlı Mahmut: İlk Türkçe ansiklopedik sözlük; Türkçe’nin Arapçadan üstün olduğunu ispatlama amacı taşır; ilk Türk dünyası haritasını içerir; Arapça yazılmıştır; Abbâsî Halifesi el-Muktedî Billâh’a sunulmuştur.
• Atabetü’l-Hakayık — Edip Ahmet Yüknekî: Konusu din ve ahlâk; bilginin faydası ve bilgisizliğin zararlarını işler; Dönemin Adalet Bakanı Muhammed Dâd Sipehsâlâr Bey’e sunulmuştur.
• Divan-ı Hikmet — Hoca Ahmet Yesevî: Tasavvufî eser; ilk Türk mutasavvıfı Yesevî “Pîr-i Türkistan” unvanına sahiptir; “Türklere İslâmiyet’i sevdiren kişi” olarak anılır.

2. Gazneliler (963–1186)

• Adını kurulduğu coğrafyadan alır (Afganistan–Gazne).
• Kurucusu Alp Tigin’dir. Sebük Tigin zamanında bağımsızlık kazanıldığı için ikinci kurucu sayılır. (Padişah unvanını ilk kullanan Alp Tigin’dir.)
• Sebük Tigin’in hayatını anlatan esere Pendnâme denir.
• Hindistan’a sefer düzenleyen ilk Türk-İslâm hükümdarı Sebük Tigin’dir.

En Parlak Dönem — Gazneli Mahmud

• Hindistan’a 17 sefer yapmıştır; bu yüzden Hindistan Fatihi diye anılır.
• Seferler sonucu yalnızca Hindistan’ın kuzey bölgesi ele geçirildi; bugünkü Pakistan ve Bangladeş’in temeli atıldı.
• İslâmiyet Hindistan’a yayıldı; Kast sistemi ağır darbe aldı.
• Gazneli Mahmud, Abbâsî Halifesini Büveyhoğulları baskısından kurtardı; halife kendisine SULTAN unvanını verdi. (Bu unvanı kullanan ilk Türk hükümdarı.)
• Çok uluslu yapı (Hint–Afgan–İran–Türk) nedeniyle Gazneliler ilk Türk-İslâm imparatorluğu sayılır.
• Resmî dil Farsçadır; Arapça da etkin kullanılmış; Türkçe saray dili olarak kalmıştır (Türkçenin gelişimini yavaşlatmıştır).
• Karahanlılar ile Gazneliler’in, Büyük Selçuklu’ya karşı kurduğu ittifak Mâverâünnehir Görüşmeleri diye bilinir.
• Selçuklularla yapılan Dandanakan Savaşı (1040) ile yıkılma sürecine girdiler; asıl neden çok uluslu yapıdır.
• Firdevsî’nin Sultan Mahmud için yazdığı Şehnâme ve yine Mahmud için kaleme aldığı Hicviye bu döneme aittir.