4. BÖLÜM — Kültür, Medeniyet ve Kurumlar
- Timur tarafından kuruldu.
- 1402 Ankara Savaşı ile Osmanlıyı Fetret Devri’ne soktu.
- Uluğ Bey, Ali Şir Nevai, Ali Kuşçu bu dönemde yaşadı.
- Veraset ve İktâ sistemi uygulandı.
- Eski Türk teşkilatı + İslâm hukukuyla sentez.
- İkili yönetim, boylar birliği, veraset, kut anlayışı devam.
- Hükümdar: Ordu komutası, Divân-ı Mezâlim, atamalar.
- Yetkiler şer‘î hukuk ile sınırlandırıldı.
| Görev | Açıklama |
|---|---|
| Hacibü’l-hüccab | Hükümdar–halk ve hükümet ilişkileri |
| Silahtar | Silahlar |
| Çaşnigîr | Yiyecekler |
| Şarabdar / İdişçibaşı | İçecekler |
| Camedar | Elbiseler |
| Alemdar | Sancak–bayrak |
| Emîr-i Candar | Korumaların başı |
| Emîr-i Hares | Asileri yakalar |
| Emîr-i Ahur | Atlar |
| Kapucubaşı | Günlük hizmetler |
| Hâce-i Buzurg | Vezir (özellikle Gazneliler) |
- Divân-ı İnşâ (Tuğra) — Yazışmalar; Tuğrâî/Münşî.
- Divân-ı İstifâ — Maliye; Müstevfî.
- Divân-ı İşrâf — Teftiş; Müşrif.
- Divân-ı Arz — Ordu ve maaşlar; Emîr-i Arz.
- Divân-ı Mezâlim — Büyük davalar (temyiz).
- Not: Divân-ı Berîd posta–haberleşmedir; yönetim divanı değildir.
- Eyaletlerin başında askerî vali Şıhne bulunur. (İslâmiyet öncesinde eyalet sistemi yok.)
- Taşra görevlileri: Âmil (vergi), Muhtesip (belediye–narh), Âmid (sivil yönetici), Ulak (haberci).
- Şer‘î & Örfî ikili düzen.
- Şer‘î davalar: Kadı; başı Kadı’l-Kudât.
- Örfî denetim: Emîr-i Dâd.
- Askerî davalar: Kadı-i Leşker.
- Kadılar siyasi otoriteden bağımsızdır.
Karahanlılar
- Gulâm sistemi ilk kez burada.
- Saray Muhafızları + Hassa ordusu: maaşlı.
Gazneliler
- Gulaman-ı Saray (saray/koruma) + Hassa (asıl güç): maaşlı.
Büyük Selçuklu
- Gulaman-ı Saray → Bistegânî maaşı.
- Hassa Ordusu → iktâ geliri alır (maaş yerine).
- Toplumsal sınıflaşma yok; hoşgörü ve liyakat.
- Yerleşik hayat ve ticaret gelişir.
- Esnaf örgütlenmesi: Fütüvvet (Anadolu’da Ahilik).
- Vergi birimi: çift-i avamil.
- Haraç (gayrimüslim ürün vergisi)
- Öşür (Müslüman ürün vergisi)
- Cizye (gayrimüslim askerlik bedeli)
- İltizam (vergi ihalesi)
- Ganimet gelirleri
- Yıllıklar (bağlı devlet)
- Has: Hükümdar ve ailesi.
- Mülk: Şahıs — Öşürriye (Müslüman) / Haraciye (gayrimüslim).
- Vakıf: Sosyal/ilmî kurumlar — hazineye/askere/maaşa harcanmaz.
- İktâ: Maaş yerine tahsis; (Pervaneci → Sipah → Cebelü).
- İlk medrese: Semerkant Tabgaç Buğra Han (Karahanlı).
- İlk Selçuklu medresesi: Nişabur (Tuğrul Bey) → sonra Bağdat Nizamiye (Nizâmülmülk).
- Anadolu’daki ilk medrese: Yağıbasan (Danişmendliler).
- Gulâm sistemi ilk Karahanlılarda.
- BSD Hassa: iktâ geliri; Gulaman-ı Saray: Bistegânî maaşı.
- Divân-ı Berîd = posta/haberleşme; yönetim divanı değil.
- Şer‘î başı: Kadı’l-Kudât • Örfî denetim: Emîr-i Dâd • Askerî davalar: Kadı-i Leşker.
- Eyalet sistemi İslâmiyet öncesinde yok; İslâmî dönemde başında Şıhne.
- Vakıf geliri hazine/maaş/asker için kullanılmaz.
1) Gulâm sisteminin ilk kez görüldüğü devlet hangisidir?
Metinde “Gulâm sistemi ilk Karahanlılarda” şeklinde belirtilir.
2) Büyük Selçuklu Hassa Ordusu’nun finansmanı esasta hangisidir?
Hassa maaş yerine iktâ geliri alır; Bistegânî saray gulâmlarına aittir.
3) Aşağıdakilerden hangisi Divân-ı Berîd için doğrudur?
“Not” kısmında Divân-ı Berîd’in posta–haberleşme olduğu vurgulanır.
4) Vakıf arazilerle ilgili hangisi yanlıştır?
Vakıf gelirleri maaş/asker için kullanılmaz; E şıkkı bu yüzden yanlıştır.
5) Şer‘î yargının en üst görevlisi kimdir?
Baş kadı: Kadı’l-Kudât. Emîr-i Dâd örfî denetimdir.
6) Aşağıdaki görev–divan eşleştirmelerinden hangisi doğrudur?
Arz: ordu; İnşâ: yazışma; İstifâ: maliye; İşrâf: teftiş; Mezâlim: yüksek mahkeme.
7) “Bistegânî” terimi hangi gruba ödenen maaşı ifade eder?
Bistegânî, saray gulâmlarına (Gulaman-ı Saray) verilen maaştır.
8) İslâmiyet öncesi Türklerde aşağıdakilerden hangisi yoktur?
Eyalet–Şıhne sistemi İslâmî döneme aittir.
9) Aşağıdaki gelirlerden hangisi doğrudan gayrimüslimlerden alınmaz?
Öşür Müslümanlardan alınır; Cizye/Haraç gayrimüslimlere özgüdür.
10) “İlk medrese – İlk Selçuklu medresesi – Anadolu’daki ilk medrese” sıralaması doğru eşleştirmeyle hangisidir?
Doğru sıra: Semerkant Tabgaç Buğra → Nişabur (Tuğrul) → Yağıbasan.
© 4. Bölüm — Tümüyle güncellendi. Test: 10 soru, 5 seçenek, gizli çözümler.
4. BÖLÜM — Kültür, Medeniyet ve Kurumlar
- Timur tarafından kuruldu.
- 1402 Ankara Savaşı ile Osmanlıyı Fetret Devri’ne soktu.
- Uluğ Bey, Ali Şir Nevai, Ali Kuşçu bu dönemde yaşadı.
- Veraset ve İktâ sistemi uygulandı.
- Eski Türk teşkilatı + İslâm hukukuyla sentez.
- İkili yönetim, boylar birliği, veraset, kut anlayışı devam.
- Hükümdar: Ordu komutası, Divân-ı Mezâlim, atamalar.
- Yetkiler şer‘î hukuk ile sınırlandırıldı.
| Görev | Açıklama |
|---|---|
| Hacibü’l-hüccab | Hükümdar–halk ve hükümet ilişkileri |
| Silahtar | Silahlar |
| Çaşnigîr | Yiyecekler |
| Şarabdar / İdişçibaşı | İçecekler |
| Camedar | Elbiseler |
| Alemdar | Sancak–bayrak |
| Emîr-i Candar | Korumaların başı |
| Emîr-i Hares | Asileri yakalar |
| Emîr-i Ahur | Atlar |
| Kapucubaşı | Günlük hizmetler |
| Hâce-i Buzurg | Vezir (özellikle Gazneliler) |
- Divân-ı İnşâ (Tuğra) — Yazışmalar; Tuğrâî/Münşî.
- Divân-ı İstifâ — Maliye; Müstevfî.
- Divân-ı İşrâf — Teftiş; Müşrif.
- Divân-ı Arz — Ordu ve maaşlar; Emîr-i Arz.
- Divân-ı Mezâlim — Büyük davalar (temyiz).
- Not: Divân-ı Berîd posta–haberleşmedir; yönetim divanı değildir.
- Eyaletlerin başında askerî vali Şıhne bulunur. (İslâmiyet öncesinde eyalet sistemi yok.)
- Taşra görevlileri: Âmil (vergi), Muhtesip (belediye–narh), Âmid (sivil yönetici), Ulak (haberci).
- Şer‘î & Örfî ikili düzen.
- Şer‘î davalar: Kadı; başı Kadı’l-Kudât.
- Örfî denetim: Emîr-i Dâd.
- Askerî davalar: Kadı-i Leşker.
- Kadılar siyasi otoriteden bağımsızdır.
Karahanlılar
- Gulâm sistemi ilk kez burada.
- Saray Muhafızları + Hassa ordusu: maaşlı.
Gazneliler
- Gulaman-ı Saray (saray/koruma) + Hassa (asıl güç): maaşlı.
Büyük Selçuklu
- Gulaman-ı Saray → Bistegânî maaşı.
- Hassa Ordusu → iktâ geliri alır (maaş yerine).
- Toplumsal sınıflaşma yok; hoşgörü ve liyakat.
- Yerleşik hayat ve ticaret gelişir.
- Esnaf örgütlenmesi: Fütüvvet (Anadolu’da Ahilik).
- Vergi birimi: çift-i avamil.
- Haraç (gayrimüslim ürün vergisi)
- Öşür (Müslüman ürün vergisi)
- Cizye (gayrimüslim askerlik bedeli)
- İltizam (vergi ihalesi)
- Ganimet gelirleri
- Yıllıklar (bağlı devlet)
- Has: Hükümdar ve ailesi.
- Mülk: Şahıs — Öşürriye (Müslüman) / Haraciye (gayrimüslim).
- Vakıf: Sosyal/ilmî kurumlar — hazineye/askere/maaşa harcanmaz.
- İktâ: Maaş yerine tahsis; (Pervaneci → Sipah → Cebelü).
- İlk medrese: Semerkant Tabgaç Buğra Han (Karahanlı).
- İlk Selçuklu medresesi: Nişabur (Tuğrul Bey) → sonra Bağdat Nizamiye (Nizâmülmülk).
- Anadolu’daki ilk medrese: Yağıbasan (Danişmendliler).
- Gulâm sistemi ilk Karahanlılarda.
- BSD Hassa: iktâ geliri; Gulaman-ı Saray: Bistegânî maaşı.
- Divân-ı Berîd = posta/haberleşme; yönetim divanı değil.
- Şer‘î başı: Kadı’l-Kudât • Örfî denetim: Emîr-i Dâd • Askerî davalar: Kadı-i Leşker.
- Eyalet sistemi İslâmiyet öncesinde yok; İslâmî dönemde başında Şıhne.
- Vakıf geliri hazine/maaş/asker için kullanılmaz.
1) Gulâm sisteminin ilk kez görüldüğü devlet hangisidir?
Metinde “Gulâm sistemi ilk Karahanlılarda” şeklinde belirtilir.
2) Büyük Selçuklu Hassa Ordusu’nun finansmanı esasta hangisidir?
Hassa maaş yerine iktâ geliri alır; Bistegânî saray gulâmlarına aittir.
3) Aşağıdakilerden hangisi Divân-ı Berîd için doğrudur?
“Not” kısmında Divân-ı Berîd’in posta–haberleşme olduğu vurgulanır.
4) Vakıf arazilerle ilgili hangisi yanlıştır?
Vakıf gelirleri maaş/asker için kullanılmaz; E şıkkı bu yüzden yanlıştır.
5) Şer‘î yargının en üst görevlisi kimdir?
Baş kadı: Kadı’l-Kudât. Emîr-i Dâd örfî denetimdir.
6) Aşağıdaki görev–divan eşleştirmelerinden hangisi doğrudur?
Arz: ordu; İnşâ: yazışma; İstifâ: maliye; İşrâf: teftiş; Mezâlim: yüksek mahkeme.
7) “Bistegânî” terimi hangi gruba ödenen maaşı ifade eder?
Bistegânî, saray gulâmlarına (Gulaman-ı Saray) verilen maaştır.
8) İslâmiyet öncesi Türklerde aşağıdakilerden hangisi yoktur?
Eyalet–Şıhne sistemi İslâmî döneme aittir.
9) Aşağıdaki gelirlerden hangisi doğrudan gayrimüslimlerden alınmaz?
Öşür Müslümanlardan alınır; Cizye/Haraç gayrimüslimlere özgüdür.
10) “İlk medrese – İlk Selçuklu medresesi – Anadolu’daki ilk medrese” sıralaması doğru eşleştirmeyle hangisidir?
Doğru sıra: Semerkant Tabgaç Buğra → Nişabur (Tuğrul) → Yağıbasan.
© 4. Bölüm — Tümüyle güncellendi. Test: 10 soru, 5 seçenek, gizli çözümler.