İLK TÜRK-İSLÂM DEVLETLERİ ve BEYLİKLERİ
5. BÖLÜM — ANADOLU SELÇUKLU DEVLETİ (1077–1308)
- 1071 Malazgirt: Büyük Selçuklu zaferi → Anadolu'nun kapıları Türkmenlere açıldı.
- 1077 Kutalmışoğlu Süleyman Şah: İznik merkezli devleti kurdu.
- 1097 I. Haçlı Seferi: İznik kaybedildi; başkent Konya'ya taşındı.
- 1176 Miryokefalon Savaşı: II. Kılıç Arslan, Bizans'ı yendi → Anadolu'nun Türk yurdu olduğu kesinleşti.
- 1207–1214: Antalya ve Sinop'un fethiyle devlet, Akdeniz ve Karadeniz'de bir ticaret gücü oldu.
- 1220–1237 I. Alaeddin Keykubad: Devletin altın çağı; siyasi, askeri ve kültürel zirve.
- 1240 Babaîler İsyanı: Devletin iç yapısını sarsan büyük Türkmen isyanı.
- 1243 Kösedağ Savaşı: Moğol (İlhanlı) ordusuna karşı ağır yenilgi → Devlet Moğol vesayetine girdi ve çöküş başladı.
- 1277 Karamanoğlu Mehmet Bey: Konya'yı ele geçirdi, Türkçeyi resmî dil ilan etti (kısa süreli).
- 1308: Son Sultan II. Mesud'un ölümüyle devlet resmen sona erdi.
Anadolu Selçukluları, Büyük Selçuklu Devleti'nin bir uzantısı olarak doğdu. Kutalmışoğlu Süleyman Şah, Malazgirt sonrası Anadolu'ya giren dağınık Türkmen beylerini birleştirerek İznik'i başkent yaptı. Bu, Bizans'a ve dünyaya karşı "kalıcıyız" mesajıydı.
- I. Kılıç Arslan (1092-1107): Devletin birliğini yeniden sağladı ancak I. Haçlı Seferi'nin yıkıcı gücüyle karşılaştı. Başkenti İznik'ten Anadolu'nun kalbi Konya'ya taşıyarak devleti koruma altına aldı.
- I. Mesud (1116-1156): Devleti toparladı, II. Haçlı Seferi'ni durdurdu ve ilk Selçuklu sikkesini bastırarak bağımsızlık yolunda önemli bir adım attı.
Konya'nın Önemi
Başkentin Konya'ya taşınması, devletin ağırlık merkezini Anadolu'nun içlerine kaydırarak daha korunaklı hale getirdi ve burayı bir kültür ve medeniyet merkezi olarak şekillendirmesinin önünü açtı.
Miryokefalon (1176)
II. Kılıç Arslan'ın Bizans İmparatoru Manuel Komnenos'u ağır bir yenilgiye uğrattığı bu savaş, bir dönüm noktasıdır. "Yurttutan Savaş" olarak da bilinir.
- Sonucu: Bizans'ın Anadolu'yu geri alma umutları tamamen bitti. Anadolu'nun bir Türk yurdu olduğu kesinleşti.
I. Alaeddin Keykubad (1220–1237)
Devletin en parlak ve güçlü dönemidir. Sultan, "Ulu Sultan" olarak anılırdı.
- Askerî: Alanya (Alaiye) ve Kırım'daki Suğdak limanını fethetti. Harzemşahları Yassıçemen'de yendi.
- Ekonomik: Ülkeyi kervansaray ağlarıyla donattı, ticareti zirveye taşıdı.
- Kültürel: Konya, Kayseri gibi şehirleri imar etti; bilim ve sanat insanlarını korudu.
Ticaret İmparatorluğu
Anadolu Selçukluları, kervansaraylar, limanlar ve tüccarlara sağladığı devlet sigortası ile Anadolu'yu İpek Yolu'nun en güvenli ve işlek güzergahı haline getirdi.
Yönetim yapısı Büyük Selçuklu modelini temel alıyordu.
- Divan-ı Saltanat: Vezir başkanlığındaki en üst yönetim kurulu. İstifa (maliye), Arz (ordu), Tuğra (yazışma) ve İşraf (teftiş) gibi alt divanlardan oluşurdu.
- İkta Sistemi: Ordunun temelini oluşturan atlı askerlerin (sipahi) masrafları, onlara tahsis edilen toprakların vergileriyle karşılanırdı. Bu sistem, Osmanlı'daki Tımar Sistemi'nin öncülüdür.
- Hukuk: İkili bir yapı vardı. Evlenme, miras gibi davalara Şer'i Hukuk (Kadılar), yönetim ve asayişle ilgili davalara ise Örfi Hukuk (Emir-i Dad) bakardı.
- Uç Beylikleri: Özellikle Bizans sınırındaki Türkmen beylerine geniş yetkiler verilerek sınır güvenliği sağlanırdı.
Anadolu Selçukluları, kendilerine özgü, son derece gelişmiş bir sanat ve mimari üslubu yarattılar.
- Mimari: En belirgin özellikleri anıtsal ve son derece süslü Taç Kapılar'dır. Kervansaray, Medrese, Cami, Darüşşifa ve Kümbet mimarisinde şaheserler verdiler.
- Süsleme Sanatları: Taş işçiliği, ahşap oymacılığı (kündekârî) ve özellikle Çini Sanatı'nda zirveye ulaştılar. Turkuaz, lacivert ve patlıcan moru renkleri ustaca kullandılar.
- Önemli Eserler: Konya İnce Minareli Medrese, Sivas Gök Medrese, Kayseri Döner Kümbet, Alanya Kalesi, Sultanhanı Kervansarayı.
- Düşünce ve Edebiyat: Başkent Konya, bir cazibe merkeziydi. Mevlana Celaleddin-i Rumi ve arı Türkçenin öncüsü Yunus Emre gibi evrensel düşünürler bu dönemde yetişti.
I. Alaeddin Keykubad'ın ölümünden sonra devlet hızla zayıfladı.
- Babaîler İsyanı (1240): Merkezi otoritenin zayıflamasını ve Türkmenlerin hoşnutsuzluğunu gösteren bu büyük isyan, devleti askeri olarak çok yıprattı.
- Kösedağ Savaşı (1243): Selçuklu ordusunun Moğol ordusu karşısında savaşmadan dağılması tam bir felaket oldu.
- Moğol Vesayeti: Bu savaştan sonra devlet bağımsızlığını yitirdi. Sultanlar, Moğolların atadığı birer kukla haline geldi. Ağır vergiler altında ezilen Anadolu'da siyasi birlik bozuldu.
- Beyliklerin Doğuşu: Merkezi otoritenin çökmesiyle uçlardaki Türkmen beyleri (Osmanoğulları, Karamanoğulları, Germiyanoğulları vb.) bağımsız hareket etmeye başladı. Bu da Anadolu Beylikleri Dönemi'ni başlattı.
Kösedağ Felaketi
Kösedağ yenilgisi, Anadolu Selçuklu Devleti'nin fiilen bittiği, siyasi birliğin parçalandığı ve Anadolu'nun Moğol istilasına açık hale geldiği trajik bir dönüm noktasıdır.
- Anadolu'yu Vatan Yaptılar: Anadolu'nun Türkleşmesi ve İslamlaşması sürecini tamamlayarak burayı kalıcı bir Türk yurdu haline getirdiler.
- Osmanlı'nın Temeli: Kurdukları idari, askeri (İkta/Tımar), ekonomik (Ahilik/Lonca) ve kültürel kurumlar doğrudan Osmanlı Devleti'ne miras kaldı.
- Fiziki Miras: Anadolu'yu hanlar, hamamlar, medreseler, camiler ve köprülerle donatarak günümüze kadar ulaşan zengin bir mimari miras bıraktılar.
- Kültürel Miras: Mevlana ve Yunus Emre gibi düşünürlerle Anadolu'da derin bir hoşgörü ve tasavvuf kültürünün yerleşmesini sağladılar.
- Kuruluş ve Merkez: Malazgirt sonrası İznik'te kuruldu, I. Haçlı Seferi sonrası başkent Konya'ya taşındı.
- Yurttutan Savaş: Miryokefalon (1176) ile Anadolu kesin olarak Türk yurdu oldu.
- Altın Çağ ve Ekonomi: I. Alaeddin Keykubad dönemi zirvedir. Ekonomi, kervansaray ağına dayalı ticarete odaklıydı.
- Kırılma ve Çöküş: Kösedağ Savaşı (1243) ile Moğol vesayetine girdi ve siyasi birlik parçalandı. Mirası üzerinde Anadolu Beylikleri yükseldi.
1) Anadolu'nun kesin olarak bir Türk yurdu haline gelmesini sağlayan ve "Yurttutan Savaş" olarak bilinen gelişme hangisidir?
Doğru: C — Miryokefalon, Bizans'ın Anadolu'yu geri alma ümidini bitirmiş ve Türk hakimiyetini kesinleştirmiştir. Malazgirt ise kapıları açan savaştır.
2) Anadolu Selçuklularının ticareti geliştirmek amacıyla ana yollar üzerinde kurduğu, konaklama ve güvenlik hizmeti veren mimari yapılar aşağıdakilerden hangisidir?
Doğru: B — Kervansaraylar (veya Hanlar), devletin ticareti teşvik politikası kapsamında inşa edilmiş kale benzeri konaklama ve ticaret merkezleridir.
3) Anadolu Selçuklu Devleti'nin yıkılış sürecini başlatan ve Moğol hakimiyetine girmesine neden olan savaş hangisidir?
Doğru: D — 1243 Kösedağ Savaşı, Selçuklu ordusunun Moğollar karşısındaki ağır yenilgisiyle sonuçlanmış ve devleti bağımsızlıktan etmiştir.
4) Anadolu Selçuklu mimarisinin en karakteristik ve belirgin unsuru aşağıdakilerden hangisidir?
Doğru: A — Selçuklu mimarisi, yapının ana girişini oluşturan ve taş işçiliğinin şaheseri olan görkemli Taç Kapıları ile tanınır.
5) Esnaf ve zanaatkârların sosyal, ekonomik ve ahlaki ilkeler çerçevesinde örgütlendiği, Anadolu Selçuklu sosyal yapısının temel taşlarından olan teşkilatın adı nedir?
Doğru: D — Ahi Evran tarafından kurulan Ahilik, esnaf dayanışmasını sağlayan, kalite kontrolü yapan ve sosyal hayatta önemli rol oynayan bir kurumdu.
© Etkileşimli sayfa — 8 bölümlük serinin 5. bölümü (Anadolu Selçuklu Devleti).
İLK TÜRK-İSLÂM DEVLETLERİ ve BEYLİKLERİ
5. BÖLÜM — ANADOLU SELÇUKLU DEVLETİ (1077–1308)
- 1071 Malazgirt: Büyük Selçuklu zaferi → Anadolu'nun kapıları Türkmenlere açıldı.
- 1077 Kutalmışoğlu Süleyman Şah: İznik merkezli devleti kurdu.
- 1097 I. Haçlı Seferi: İznik kaybedildi; başkent Konya'ya taşındı.
- 1176 Miryokefalon Savaşı: II. Kılıç Arslan, Bizans'ı yendi → Anadolu'nun Türk yurdu olduğu kesinleşti.
- 1207–1214: Antalya ve Sinop'un fethiyle devlet, Akdeniz ve Karadeniz'de bir ticaret gücü oldu.
- 1220–1237 I. Alaeddin Keykubad: Devletin altın çağı; siyasi, askeri ve kültürel zirve.
- 1240 Babaîler İsyanı: Devletin iç yapısını sarsan büyük Türkmen isyanı.
- 1243 Kösedağ Savaşı: Moğol (İlhanlı) ordusuna karşı ağır yenilgi → Devlet Moğol vesayetine girdi ve çöküş başladı.
- 1277 Karamanoğlu Mehmet Bey: Konya'yı ele geçirdi, Türkçeyi resmî dil ilan etti (kısa süreli).
- 1308: Son Sultan II. Mesud'un ölümüyle devlet resmen sona erdi.
Anadolu Selçukluları, Büyük Selçuklu Devleti'nin bir uzantısı olarak doğdu. Kutalmışoğlu Süleyman Şah, Malazgirt sonrası Anadolu'ya giren dağınık Türkmen beylerini birleştirerek İznik'i başkent yaptı. Bu, Bizans'a ve dünyaya karşı "kalıcıyız" mesajıydı.
- I. Kılıç Arslan (1092-1107): Devletin birliğini yeniden sağladı ancak I. Haçlı Seferi'nin yıkıcı gücüyle karşılaştı. Başkenti İznik'ten Anadolu'nun kalbi Konya'ya taşıyarak devleti koruma altına aldı.
- I. Mesud (1116-1156): Devleti toparladı, II. Haçlı Seferi'ni durdurdu ve ilk Selçuklu sikkesini bastırarak bağımsızlık yolunda önemli bir adım attı.
Konya'nın Önemi
Başkentin Konya'ya taşınması, devletin ağırlık merkezini Anadolu'nun içlerine kaydırarak daha korunaklı hale getirdi ve burayı bir kültür ve medeniyet merkezi olarak şekillendirmesinin önünü açtı.
Miryokefalon (1176)
II. Kılıç Arslan'ın Bizans İmparatoru Manuel Komnenos'u ağır bir yenilgiye uğrattığı bu savaş, bir dönüm noktasıdır. "Yurttutan Savaş" olarak da bilinir.
- Sonucu: Bizans'ın Anadolu'yu geri alma umutları tamamen bitti. Anadolu'nun bir Türk yurdu olduğu kesinleşti.
I. Alaeddin Keykubad (1220–1237)
Devletin en parlak ve güçlü dönemidir. Sultan, "Ulu Sultan" olarak anılırdı.
- Askerî: Alanya (Alaiye) ve Kırım'daki Suğdak limanını fethetti. Harzemşahları Yassıçemen'de yendi.
- Ekonomik: Ülkeyi kervansaray ağlarıyla donattı, ticareti zirveye taşıdı.
- Kültürel: Konya, Kayseri gibi şehirleri imar etti; bilim ve sanat insanlarını korudu.
Ticaret İmparatorluğu
Anadolu Selçukluları, kervansaraylar, limanlar ve tüccarlara sağladığı devlet sigortası ile Anadolu'yu İpek Yolu'nun en güvenli ve işlek güzergahı haline getirdi.
Yönetim yapısı Büyük Selçuklu modelini temel alıyordu.
- Divan-ı Saltanat: Vezir başkanlığındaki en üst yönetim kurulu. İstifa (maliye), Arz (ordu), Tuğra (yazışma) ve İşraf (teftiş) gibi alt divanlardan oluşurdu.
- İkta Sistemi: Ordunun temelini oluşturan atlı askerlerin (sipahi) masrafları, onlara tahsis edilen toprakların vergileriyle karşılanırdı. Bu sistem, Osmanlı'daki Tımar Sistemi'nin öncülüdür.
- Hukuk: İkili bir yapı vardı. Evlenme, miras gibi davalara Şer'i Hukuk (Kadılar), yönetim ve asayişle ilgili davalara ise Örfi Hukuk (Emir-i Dad) bakardı.
- Uç Beylikleri: Özellikle Bizans sınırındaki Türkmen beylerine geniş yetkiler verilerek sınır güvenliği sağlanırdı.
Anadolu Selçukluları, kendilerine özgü, son derece gelişmiş bir sanat ve mimari üslubu yarattılar.
- Mimari: En belirgin özellikleri anıtsal ve son derece süslü Taç Kapılar'dır. Kervansaray, Medrese, Cami, Darüşşifa ve Kümbet mimarisinde şaheserler verdiler.
- Süsleme Sanatları: Taş işçiliği, ahşap oymacılığı (kündekârî) ve özellikle Çini Sanatı'nda zirveye ulaştılar. Turkuaz, lacivert ve patlıcan moru renkleri ustaca kullandılar.
- Önemli Eserler: Konya İnce Minareli Medrese, Sivas Gök Medrese, Kayseri Döner Kümbet, Alanya Kalesi, Sultanhanı Kervansarayı.
- Düşünce ve Edebiyat: Başkent Konya, bir cazibe merkeziydi. Mevlana Celaleddin-i Rumi ve arı Türkçenin öncüsü Yunus Emre gibi evrensel düşünürler bu dönemde yetişti.
I. Alaeddin Keykubad'ın ölümünden sonra devlet hızla zayıfladı.
- Babaîler İsyanı (1240): Merkezi otoritenin zayıflamasını ve Türkmenlerin hoşnutsuzluğunu gösteren bu büyük isyan, devleti askeri olarak çok yıprattı.
- Kösedağ Savaşı (1243): Selçuklu ordusunun Moğol ordusu karşısında savaşmadan dağılması tam bir felaket oldu.
- Moğol Vesayeti: Bu savaştan sonra devlet bağımsızlığını yitirdi. Sultanlar, Moğolların atadığı birer kukla haline geldi. Ağır vergiler altında ezilen Anadolu'da siyasi birlik bozuldu.
- Beyliklerin Doğuşu: Merkezi otoritenin çökmesiyle uçlardaki Türkmen beyleri (Osmanoğulları, Karamanoğulları, Germiyanoğulları vb.) bağımsız hareket etmeye başladı. Bu da Anadolu Beylikleri Dönemi'ni başlattı.
Kösedağ Felaketi
Kösedağ yenilgisi, Anadolu Selçuklu Devleti'nin fiilen bittiği, siyasi birliğin parçalandığı ve Anadolu'nun Moğol istilasına açık hale geldiği trajik bir dönüm noktasıdır.
- Anadolu'yu Vatan Yaptılar: Anadolu'nun Türkleşmesi ve İslamlaşması sürecini tamamlayarak burayı kalıcı bir Türk yurdu haline getirdiler.
- Osmanlı'nın Temeli: Kurdukları idari, askeri (İkta/Tımar), ekonomik (Ahilik/Lonca) ve kültürel kurumlar doğrudan Osmanlı Devleti'ne miras kaldı.
- Fiziki Miras: Anadolu'yu hanlar, hamamlar, medreseler, camiler ve köprülerle donatarak günümüze kadar ulaşan zengin bir mimari miras bıraktılar.
- Kültürel Miras: Mevlana ve Yunus Emre gibi düşünürlerle Anadolu'da derin bir hoşgörü ve tasavvuf kültürünün yerleşmesini sağladılar.
- Kuruluş ve Merkez: Malazgirt sonrası İznik'te kuruldu, I. Haçlı Seferi sonrası başkent Konya'ya taşındı.
- Yurttutan Savaş: Miryokefalon (1176) ile Anadolu kesin olarak Türk yurdu oldu.
- Altın Çağ ve Ekonomi: I. Alaeddin Keykubad dönemi zirvedir. Ekonomi, kervansaray ağına dayalı ticarete odaklıydı.
- Kırılma ve Çöküş: Kösedağ Savaşı (1243) ile Moğol vesayetine girdi ve siyasi birlik parçalandı. Mirası üzerinde Anadolu Beylikleri yükseldi.
1) Anadolu'nun kesin olarak bir Türk yurdu haline gelmesini sağlayan ve "Yurttutan Savaş" olarak bilinen gelişme hangisidir?
Doğru: C — Miryokefalon, Bizans'ın Anadolu'yu geri alma ümidini bitirmiş ve Türk hakimiyetini kesinleştirmiştir. Malazgirt ise kapıları açan savaştır.
2) Anadolu Selçuklularının ticareti geliştirmek amacıyla ana yollar üzerinde kurduğu, konaklama ve güvenlik hizmeti veren mimari yapılar aşağıdakilerden hangisidir?
Doğru: B — Kervansaraylar (veya Hanlar), devletin ticareti teşvik politikası kapsamında inşa edilmiş kale benzeri konaklama ve ticaret merkezleridir.
3) Anadolu Selçuklu Devleti'nin yıkılış sürecini başlatan ve Moğol hakimiyetine girmesine neden olan savaş hangisidir?
Doğru: D — 1243 Kösedağ Savaşı, Selçuklu ordusunun Moğollar karşısındaki ağır yenilgisiyle sonuçlanmış ve devleti bağımsızlıktan etmiştir.
4) Anadolu Selçuklu mimarisinin en karakteristik ve belirgin unsuru aşağıdakilerden hangisidir?
Doğru: A — Selçuklu mimarisi, yapının ana girişini oluşturan ve taş işçiliğinin şaheseri olan görkemli Taç Kapıları ile tanınır.
5) Esnaf ve zanaatkârların sosyal, ekonomik ve ahlaki ilkeler çerçevesinde örgütlendiği, Anadolu Selçuklu sosyal yapısının temel taşlarından olan teşkilatın adı nedir?
Doğru: D — Ahi Evran tarafından kurulan Ahilik, esnaf dayanışmasını sağlayan, kalite kontrolü yapan ve sosyal hayatta önemli rol oynayan bir kurumdu.
© Etkileşimli sayfa — 8 bölümlük serinin 5. bölümü (Anadolu Selçuklu Devleti).