5. BÖLÜM — DİL & EDEBİYAT • BİLİM & SANAT • SANAT • MİMARİ
| # | Eser | Yazarı | Not |
|---|---|---|---|
| 1 | Divânü Lugat-it Türk | Kaşgarlı Mahmut | İlk ansiklopedik Türkçe sözlük, Araplara Türkçe öğretmek için Arapça yazıldı; ilk Türk dünyası haritası. |
| 2 | Kutadgu Bilig | Yusuf Has Hacip | Türk-İslâm tarihinin ilk yazılı eseri; siyasetname; Tamgaç Buğra Han’a sunuldu. |
| 3 | Atabetü’l Hakayık | Edip Ahmet Yüknekî | Din–ahlâk; bilgi–bilgisizlik karşılaştırması; Muhammed Dâd Sipehsâlâr’a sunuldu. |
| 4 | Divan-ı Hikmet | Hoca Ahmet Yesevî | Tasavvuf şiirleri; “Pîr-i Türkistan”. |
| 5 | Şehnâme | Firdevsî | İran destanı; Gazneli Mahmud’a sunuldu. |
| 6 | Hicviye | Firdevsî | Mahmud’a yönelik hiciv. |
| 7 | Tarih-i Yemin | Utbi | Gazneli tarihini anlatır. |
| 8 | Rubailer | Ömer Hayyam | Şiir; ayrıca Celalî Takvimi’ni hazırladı. |
| 9 | Kasideler | Enverî | Saray şiiri örnekleri. |
| 10 | Siyasetnâme | Nizâmülmülk | Selçuklu devlet yönetimi tecrübesi. |
Dönem Eşleştirmesi
- 1–2–3–4 → Karahanlılar
- 5–6–7 → Gazneliler
- 8–9–10 → Büyük Selçuklu
UNUTMA
Türk-İslâm tarihinin ilk yazılı eseri Kutadgu Bilig’dir.
Önde Gelen İsimler
- Farabî — Platoncu düşünceyi yorumladı; Muallim-i Sânî; el-Medinetü’l Fazıla, İhsâü’l Ulûm; pozitif bilimleri sınıfladı; Kitabü’l Musiki; “kanun” sazının mucidi.
- Gazâlî — Tasavvuf; İhyâü Ulûmi’d-dîn, Tehâfütü’l-Felâsife; “Hüccetü’l-İslâm”.
- Birûnî — Enlem–boylam, dünyanın güneş etrafında dönüş süresi; bilim için özgür düşünce; Gazneli Mahmud: “sarayımın en değerli hazinesi”; el-Âsâru’l-Bâkiye.
- İbn Sînâ — Tıp; müzikle tedavi; küçük kan dolaşımı; el-Kânûn fi’t-Tıbb, eş-Şifâ.
- İbn Rüşd — Aristo yorumcusu; “akıl inançtan önce gelir” vurgusu; Avrupa Rönesansı’na etkisi (Arap düşünür).
- Hârezmî — Matematik; “sıfır”ı sistemleştirdi; Kitabü’l Cebr ve’l-Mukabele.
- Ömer Hayyam — Rubailer; Celalî Takvimi; “Türk üçgeni”.
- Uluğ Bey — Astronomi; Yıldızlar Zîci/Fihristi.
- Ali Şîr Nevaî — Muhakemetü’l-Lügateyn; Türkçe’nin Farsçadan üstünlüğünü savundu.
- Ali Kuşçu — Timur, Akkoyunlu, Osmanlı’da çalıştı; ilk Ay haritası.
- Râvendî — Selçuklu Tarihi.
- Fezârî — İlk İslâm astronomu; Usturlap geliştirerek tutulmaları hesapladı.
- Errâzî — Tıp; çiçek–kızamık ayrımı; el-Hâvî.
- İbn Fadlan — Seyyah; Rihle; İdil Bulgarları üzerine bilgiler.
- El-Cezerî — Sibernetik öncüsü; Tavus kuşu saati; Otomata’da XIII. yy minyatürleri.
- İslâmiyet’in kabulüyle hat sanatı öne çıktı; tezhip gelişti.
- Resim & heykel dinî hassasiyet nedeniyle sınırlı kaldı.
- Minyatür hem öncesinde hem sonrasında sürdü; XIII. yy minyatürleri El-Cezerî’nin Otomata’sında görülür.
- İlk büyük Türk hattatı: Amasyalı Yakut.
Dini Mimari
- Camii • Külliye (çoklu yapı) • Medrese • Mescit • Türbe • Kümbet (ilk örnekler Büyük Selçuklu)
Askerî Mimari
- Sur • Kale • Burç • Tersane • Kule
Sivil Mimari
- Saray • Köşk • Çeşme • Bedesten (kapalı çarşı) • İmarethane (aşevi) • Hamam • Darüşşifa • Kervansaray • Arasta (ahi çarşısı)
Örnek Eserler
| Devlet | Öne Çıkan Eserler |
|---|---|
| Karahanlılar | Tırmiz Sarayı • Arap Ata Türbesi • Ayşe Bibi Türbesi • Rıbat-ı Melik Kervansarayı |
| Gazneliler | Zafer Kuleleri • Leşker-i Bazar Sarayı • Leşker-i Bazar Ulu Camii • Arasü’l Felek Camii |
| Büyük Selçuklular | Nizamiye Medresesi • Mescit-i Cuma • Kümbet-i Surkh • Ribat-ı Zafarani |
- İlk yazılı eser: Kutadgu Bilig (Karahanlılar).
- İlk ansiklopedik sözlük: Divânü Lugat-it Türk (haritalı).
- İlk büyük Türk hattatı: Amasyalı Yakut.
- Sibernetik öncüsü: El-Cezerî (Otomata, Tavus kuşu saati).
- İlk kümbet örnekleri: Büyük Selçuklu.
- Bilim–devlet sentezi: Nizamiye medreseleriyle kurumsallaşma; Selçuklu sarayında Farabî–Birûnî–İbn Sînâ geleneğinin etkisi.
1) Aşağıdaki eser–dönem eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?
Doğru: C — Siyasetnâme Nizâmülmülk’ün eseridir ve Selçuklu dönemine aittir.
2) “Bilimin gelişmesi için özgür düşünce gereklidir; enlem–boylam ve yılı belirledi” bilgisi kime aittir?
Doğru: B — Birûnî.
3) Aşağıdakilerden hangisi mimaride sivil yapılara örnek değildir?
Doğru: C — Burç, askerî mimaridir.
4) “Araplara Aristoteles’i tanıttı; aklı öne çıkararak Avrupa’da Rönesans’a köprü oldu.” Kimdir?
Doğru: D — İbn Rüşd.
5) Aşağıdaki eser–mimar eşleştirmelerinden hangisi doğrudur?
Doğru: B — Leşker-i Bazar Sarayı Gazneli eseridir.
6) Aşağıdakilerden hangisi El-Cezerî için söylenemez?
Doğru: D — Usturlap ve ilk astronom bilgisi Fezârî’ye aittir.
7) “Türkçe’nin Farsça’dan üstünlüğünü savunan” eser hangisidir?
Doğru: B — Ali Şîr Nevaî’nin eseridir.
8) Aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi yanlıştır?
Doğru: D — Tersane askerî mimaridir.
© Etkileşimli sayfa
5. BÖLÜM — DİL & EDEBİYAT • BİLİM & SANAT • SANAT • MİMARİ
| # | Eser | Yazarı | Not |
|---|---|---|---|
| 1 | Divânü Lugat-it Türk | Kaşgarlı Mahmut | İlk ansiklopedik Türkçe sözlük, Araplara Türkçe öğretmek için Arapça yazıldı; ilk Türk dünyası haritası. |
| 2 | Kutadgu Bilig | Yusuf Has Hacip | Türk-İslâm tarihinin ilk yazılı eseri; siyasetname; Tamgaç Buğra Han’a sunuldu. |
| 3 | Atabetü’l Hakayık | Edip Ahmet Yüknekî | Din–ahlâk; bilgi–bilgisizlik karşılaştırması; Muhammed Dâd Sipehsâlâr’a sunuldu. |
| 4 | Divan-ı Hikmet | Hoca Ahmet Yesevî | Tasavvuf şiirleri; “Pîr-i Türkistan”. |
| 5 | Şehnâme | Firdevsî | İran destanı; Gazneli Mahmud’a sunuldu. |
| 6 | Hicviye | Firdevsî | Mahmud’a yönelik hiciv. |
| 7 | Tarih-i Yemin | Utbi | Gazneli tarihini anlatır. |
| 8 | Rubailer | Ömer Hayyam | Şiir; ayrıca Celalî Takvimi’ni hazırladı. |
| 9 | Kasideler | Enverî | Saray şiiri örnekleri. |
| 10 | Siyasetnâme | Nizâmülmülk | Selçuklu devlet yönetimi tecrübesi. |
Dönem Eşleştirmesi
- 1–2–3–4 → Karahanlılar
- 5–6–7 → Gazneliler
- 8–9–10 → Büyük Selçuklu
UNUTMA
Türk-İslâm tarihinin ilk yazılı eseri Kutadgu Bilig’dir.
Önde Gelen İsimler
- Farabî — Platoncu düşünceyi yorumladı; Muallim-i Sânî; el-Medinetü’l Fazıla, İhsâü’l Ulûm; pozitif bilimleri sınıfladı; Kitabü’l Musiki; “kanun” sazının mucidi.
- Gazâlî — Tasavvuf; İhyâü Ulûmi’d-dîn, Tehâfütü’l-Felâsife; “Hüccetü’l-İslâm”.
- Birûnî — Enlem–boylam, dünyanın güneş etrafında dönüş süresi; bilim için özgür düşünce; Gazneli Mahmud: “sarayımın en değerli hazinesi”; el-Âsâru’l-Bâkiye.
- İbn Sînâ — Tıp; müzikle tedavi; küçük kan dolaşımı; el-Kânûn fi’t-Tıbb, eş-Şifâ.
- İbn Rüşd — Aristo yorumcusu; “akıl inançtan önce gelir” vurgusu; Avrupa Rönesansı’na etkisi (Arap düşünür).
- Hârezmî — Matematik; “sıfır”ı sistemleştirdi; Kitabü’l Cebr ve’l-Mukabele.
- Ömer Hayyam — Rubailer; Celalî Takvimi; “Türk üçgeni”.
- Uluğ Bey — Astronomi; Yıldızlar Zîci/Fihristi.
- Ali Şîr Nevaî — Muhakemetü’l-Lügateyn; Türkçe’nin Farsçadan üstünlüğünü savundu.
- Ali Kuşçu — Timur, Akkoyunlu, Osmanlı’da çalıştı; ilk Ay haritası.
- Râvendî — Selçuklu Tarihi.
- Fezârî — İlk İslâm astronomu; Usturlap geliştirerek tutulmaları hesapladı.
- Errâzî — Tıp; çiçek–kızamık ayrımı; el-Hâvî.
- İbn Fadlan — Seyyah; Rihle; İdil Bulgarları üzerine bilgiler.
- El-Cezerî — Sibernetik öncüsü; Tavus kuşu saati; Otomata’da XIII. yy minyatürleri.
- İslâmiyet’in kabulüyle hat sanatı öne çıktı; tezhip gelişti.
- Resim & heykel dinî hassasiyet nedeniyle sınırlı kaldı.
- Minyatür hem öncesinde hem sonrasında sürdü; XIII. yy minyatürleri El-Cezerî’nin Otomata’sında görülür.
- İlk büyük Türk hattatı: Amasyalı Yakut.
Dini Mimari
- Camii • Külliye (çoklu yapı) • Medrese • Mescit • Türbe • Kümbet (ilk örnekler Büyük Selçuklu)
Askerî Mimari
- Sur • Kale • Burç • Tersane • Kule
Sivil Mimari
- Saray • Köşk • Çeşme • Bedesten (kapalı çarşı) • İmarethane (aşevi) • Hamam • Darüşşifa • Kervansaray • Arasta (ahi çarşısı)
Örnek Eserler
| Devlet | Öne Çıkan Eserler |
|---|---|
| Karahanlılar | Tırmiz Sarayı • Arap Ata Türbesi • Ayşe Bibi Türbesi • Rıbat-ı Melik Kervansarayı |
| Gazneliler | Zafer Kuleleri • Leşker-i Bazar Sarayı • Leşker-i Bazar Ulu Camii • Arasü’l Felek Camii |
| Büyük Selçuklular | Nizamiye Medresesi • Mescit-i Cuma • Kümbet-i Surkh • Ribat-ı Zafarani |
- İlk yazılı eser: Kutadgu Bilig (Karahanlılar).
- İlk ansiklopedik sözlük: Divânü Lugat-it Türk (haritalı).
- İlk büyük Türk hattatı: Amasyalı Yakut.
- Sibernetik öncüsü: El-Cezerî (Otomata, Tavus kuşu saati).
- İlk kümbet örnekleri: Büyük Selçuklu.
- Bilim–devlet sentezi: Nizamiye medreseleriyle kurumsallaşma; Selçuklu sarayında Farabî–Birûnî–İbn Sînâ geleneğinin etkisi.
1) Aşağıdaki eser–dönem eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?
Doğru: C — Siyasetnâme Nizâmülmülk’ün eseridir ve Selçuklu dönemine aittir.
2) “Bilimin gelişmesi için özgür düşünce gereklidir; enlem–boylam ve yılı belirledi” bilgisi kime aittir?
Doğru: B — Birûnî.
3) Aşağıdakilerden hangisi mimaride sivil yapılara örnek değildir?
Doğru: C — Burç, askerî mimaridir.
4) “Araplara Aristoteles’i tanıttı; aklı öne çıkararak Avrupa’da Rönesans’a köprü oldu.” Kimdir?
Doğru: D — İbn Rüşd.
5) Aşağıdaki eser–mimar eşleştirmelerinden hangisi doğrudur?
Doğru: B — Leşker-i Bazar Sarayı Gazneli eseridir.
6) Aşağıdakilerden hangisi El-Cezerî için söylenemez?
Doğru: D — Usturlap ve ilk astronom bilgisi Fezârî’ye aittir.
7) “Türkçe’nin Farsça’dan üstünlüğünü savunan” eser hangisidir?
Doğru: B — Ali Şîr Nevaî’nin eseridir.
8) Aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi yanlıştır?
Doğru: D — Tersane askerî mimaridir.
© Etkileşimli sayfa