6. BÖLÜM — İlk Beylikler Dönemi & Anadolu Selçuklu Devleti (Detaylı)
NOT: 1071 Malazgirt’ten sonra Anadolu’da “Kılıç Hakkı” ile kurulan bu beylikler, iç işlerinde serbest, dış politikada ise Büyük Selçuklu’ya bağlıydı.
Başlıca Beylikler
1) Danişmentliler
- Sivas, Tokat, Çankırı, Malatya çevresine yerleştiler.
- İlk beylikler arasında en güçlü olanı.
- Anadolu’daki ilk medrese olan Yağıbasan Medresesi’ni kurdular.
- Anadolu’da para bastıran ilk beylik (Danişment Ahmed Gazi).
2) Saltuklular
- Erzurum, Kars, Ardahan çevresinde.
- Anadolu’da kurulan ilk Türk-İslâm devleti.
- Erzurum Ulu Camii ve Mama Hatun Külliyesi mimari eserleridir.
3) Mengücekler
- Erzincan bölgesi.
- Divriği Ulu Camii & Darüşşifası en önemli eser.
4) Artuklular
- Diyarbakır, Mardin, Batman çevresi.
- Hasankeyf ve Malabadi Köprüsü önemli yapılar.
5) Çaka Beyliği
- İzmir ve çevresi.
- İlk denizci beylik.
- 1081 Çaka Bey’in Bizans’a karşı kazandığı deniz zaferi, Türk deniz kuvvetlerinin kuruluş yılı kabul edilir.
Birinci Siyasi Birlik Girişimi
İlk beylikleri bünyesine katıp Anadolu Türk Siyasi Birliği’ni ilk kez sağlayan devlet Anadolu Selçuklu Devleti’dir.
Kuruluş ve Başkentler
- ASD, Kutalmışoğlu Süleyman Şah tarafından İznik merkezli kuruldu; Haçlı baskısıyla başkent Konya’ya taşındı.
- I. Mesud döneminde kendi adına ilk madenî para bastırıldı.
Önemli Dönüm Noktaları
- 1176 Miryokefalon (II. Kılıç Arslan): Bizans’ın Anadolu’yu geri alma ümidi bitti; Anadolu’nun Türk yurdu olduğu kesinleşti.
- Alay Han (Aksaray–Kayseri yolu): Anadolu’daki ilk büyük kervansaray inşası.
- Koca Hasan Medresesi (Kayseri): ASD’ye ait ilk medreselerden.
- Gevher Nesibe Darüşşifası (Kayseri): İlk tıp okulu ve hastane kompleksi.
- I. Alaeddin Keykubad devri en parlak dönemdir: Sinop ve Alanya tersaneleri, ticaret antlaşmaları, kaleler ve saraylar.
- 1230 Yassı Çemen: Harzemşahlara karşı zafer; ardından Moğollarla komşuluk.
İktisat ve Toplum
- Ahilik Teşkilatı kuruldu (gedik, narh; çırak–kalfa–usta terbiyesi). Bacıyan-ı Rum (Ahi Evran’ın eşi Fatma Bacı liderliğinde kadın teşkilatı) desteklendi.
- Gümrük vergileri düşürüldü; kervansaray ağıyla devlet sigortası uygulandı.
- Ticarete dayalı fetih ve liman siyaseti: Alanya, Antalya, Sinop limanları; tersaneler.
- Resmî dil olarak Arapça kullanıldı.
Çöküşe Giden Süreç
- Baba İshak (Babaî) isyanı sosyal yapıyı sarstı.
- 1243 Kösedağ’da İlhanlılara yenilgi: Moğol baskısı ve vergi yükleri.
- ASD’nin dağılmasıyla İkinci Beylikler Dönemi başladı.
ASD’de Yönetim (Kurumlar)
- Yapı, BSD’ye benzer; merkezî otorite güçlüdür. Meliklerin hutbe okutma ve para bastırma yetkileri kısıtlandı.
- Divan-ı Saltanat sultanın yokluğunda Vezir başkanlığında toplanır; ayrıca Meşveret Meclisi vardır.
- Gelirler İn’am defterlerinde toplanır; Hazine-i Âmire ve Hazine-i Hâss ayrımı.
- Şurta (polis/jandarma) teşkilatı.
- Sultan bulunmadığında Niyabet-i Saltanat devreye girer; taşrada Naib vardır.
- Pervane divanı toprak kayıtlarını tutar (ikta, tımar işlemleri).
- Askerî bando Tabilhane adını alır; BSD’den farklı olarak ASD’de donanma teşkilatı gelişmiştir.
Haçlı Seferleri — Sebep & Sonuç
Sebepler
- Kudüs’ün geri alınmak istenmesi; Kilisenin çağrıları.
- Papanın nüfuzunu artırma hedefi; şövalye–senyör baskılarını dışa yöneltme.
- Bizans’ın Avrupa’dan yardım istemesi; ticaret yollarını ele geçirme arzusu.
- Doğu’nun zenginliklerine ulaşma isteği.
Sonuçlar
- Kudüs uzun süre Müslümanlarda kaldı (Hıttin zaferinin etkisi).
- Kâğıt, barut, pusula gibi buluşlar Avrupa’ya geçti.
- Avrupa’da derebeylik (feodalite) zayıfladı; krallar güçlendi.
- Türklerin batıya ilerleyişi geciktirildi; Akdeniz ticareti İtalyan şehirlerine geçti.
- Doğu–Batı kültürel etkileşimi hızlandı.
ASD’nin Önemli Mimari Eserleri (Seçki)
- Konya: Alaeddin Camii, Sahip Ata Camii/Külliyesi, Taş Mescit, Sırçalı Medrese, Karatay Medresesi, İnce Minareli Medrese, Karatay Mesedi.
- Kayseri: Hunad Hatun Külliyesi, Koca Hasan Medresesi, Gevher Nesibe Darüşşifası.
- Malatya Ulu Camii, Ankara Ahi Şerafeddin Camii.
- Kırşehir: Cacabey Medresesi (gözlem unsurlarıyla tanınır).
- Sivas: Gök Medrese, Buruciye ve diğer medreseler.
- Beyşehir: Kubadâbâd Sarayı.
Eserleri Sınavda Tanımaya Yardımcı İpucu
- Bursa, Edirne, İstanbul eserleri → genellikle Osmanlı.
- Kayseri–Sivas–Konya–Kırşehir yoğunluğu → çoğu ASD.
- ASD’nin Marmara (İznik hariç) ve Trabzon’da eseri beklenmez.
- Anadolu’da ilk medrese: Danişmentliler — Yağıbasan.
- İlk parayı basan beylik: Danişmentliler.
- Anadolu’da kurulan ilk Türk-İslâm devleti: Saltuklular.
- İlk denizci Türk beyliği: Çaka Beyliği (1081, Türk donanmasının kuruluş yılı).
- ASD ilk büyük kervansarayı: Alay Han (Aksaray–Kayseri).
- ASD ilk darüşşifa–tıp okulu: Kayseri Gevher Nesibe.
- ASD’de en parlak dönem: I. Alaeddin Keykubad.
- Bizans’ın “Anadolu’yu geri alma umudu”nu bitiren savaş: 1176 Miryokefalon.
- ASD’yi Moğol hâkimiyetine sokan kırılma: 1243 Kösedağ.
- Ahiliği örgütlü şehir ekonomisine dönüştüren: Narh, gedik, kervansaray & devlet sigortası uygulamaları.
1) Anadolu’da ilk medreseyi kuran beylik ve medresenin adı aşağıdakilerden hangisidir?
Doğru: B. Danişmentliler, Yağıbasan ile Anadolu’daki ilk medreseyi açtı.
2) Aşağıdakilerden hangisi Anadolu Selçuklu ekonomisinin omurgasını oluşturan uygulamalardan değildir?
Doğru: C. ASD’nin modeli açık ticaret ve transit güvenliğidir; kapalı tarım ekonomisi değildir.
3) 1176 Miryokefalon Savaşı’nın Anadolu tarihi açısından en doğru sonucu hangisidir?
Doğru: A. Miryokefalon, Anadolu’nun “Türk yurdu” olarak kabulünü pekiştirdi.
4) Aşağıdakilerden hangisi ilk beylikler ile ilgili verilen bilgilerden yanlıştır?
Doğru: D. Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası Mengüceklere aittir; “birlikte yaptırma” vurgusu yanlıştır.
5) Aşağıdakilerden hangisi ASD’de yönetim–idare yapısına özgü birimlerden biridir?
Doğru: B. Sultanın yokluğunda ülkeyi vekâleten yönetir. Diğer şıklar ya farklı döneme/işleve aittir ya da biçimi yanlıştır.
6) Aşağıdakilerden hangisi ASD’nin denizcilik politikasının sonucudur?
Doğru: B. Liman–tersane siyaseti ticaretin de omurgasıdır.
7) Aşağıdakilerden hangisi Haçlı Seferlerinin doğrudan sonuçlarından değildir?
Doğru: D. Miryokefalon (1176) ASD–Bizans arasındadır; Haçlıların sonucu değildir.
8) Aşağıdakilerden hangisi ASD’nin çöküş sürecini hızlandıran olaylardan biridir?
Doğru: B. Kösedağ, İlhanlı baskı dönemini başlatmıştır.
9) Aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi yanlıştır?
Doğru: D. Karatay Medresesi Konya’dadır.
10) “Türk deniz kuvvetlerinin kuruluş yılı” olarak kabul edilen tarih hangi gelişmeye dayanır?
Doğru: A. İzmir merkezli Çaka Beyliği’nin 1081 zaferi, Türk denizciliğinin miladı sayılır.
© 6. Bölüm — İlk Beylikler & Anadolu Selçuklu Devleti.
6. BÖLÜM — İlk Beylikler Dönemi & Anadolu Selçuklu Devleti (Detaylı)
NOT: 1071 Malazgirt’ten sonra Anadolu’da “Kılıç Hakkı” ile kurulan bu beylikler, iç işlerinde serbest, dış politikada ise Büyük Selçuklu’ya bağlıydı.
Başlıca Beylikler
1) Danişmentliler
- Sivas, Tokat, Çankırı, Malatya çevresine yerleştiler.
- İlk beylikler arasında en güçlü olanı.
- Anadolu’daki ilk medrese olan Yağıbasan Medresesi’ni kurdular.
- Anadolu’da para bastıran ilk beylik (Danişment Ahmed Gazi).
2) Saltuklular
- Erzurum, Kars, Ardahan çevresinde.
- Anadolu’da kurulan ilk Türk-İslâm devleti.
- Erzurum Ulu Camii ve Mama Hatun Külliyesi mimari eserleridir.
3) Mengücekler
- Erzincan bölgesi.
- Divriği Ulu Camii & Darüşşifası en önemli eser.
4) Artuklular
- Diyarbakır, Mardin, Batman çevresi.
- Hasankeyf ve Malabadi Köprüsü önemli yapılar.
5) Çaka Beyliği
- İzmir ve çevresi.
- İlk denizci beylik.
- 1081 Çaka Bey’in Bizans’a karşı kazandığı deniz zaferi, Türk deniz kuvvetlerinin kuruluş yılı kabul edilir.
Birinci Siyasi Birlik Girişimi
İlk beylikleri bünyesine katıp Anadolu Türk Siyasi Birliği’ni ilk kez sağlayan devlet Anadolu Selçuklu Devleti’dir.
Kuruluş ve Başkentler
- ASD, Kutalmışoğlu Süleyman Şah tarafından İznik merkezli kuruldu; Haçlı baskısıyla başkent Konya’ya taşındı.
- I. Mesud döneminde kendi adına ilk madenî para bastırıldı.
Önemli Dönüm Noktaları
- 1176 Miryokefalon (II. Kılıç Arslan): Bizans’ın Anadolu’yu geri alma ümidi bitti; Anadolu’nun Türk yurdu olduğu kesinleşti.
- Alay Han (Aksaray–Kayseri yolu): Anadolu’daki ilk büyük kervansaray inşası.
- Koca Hasan Medresesi (Kayseri): ASD’ye ait ilk medreselerden.
- Gevher Nesibe Darüşşifası (Kayseri): İlk tıp okulu ve hastane kompleksi.
- I. Alaeddin Keykubad devri en parlak dönemdir: Sinop ve Alanya tersaneleri, ticaret antlaşmaları, kaleler ve saraylar.
- 1230 Yassı Çemen: Harzemşahlara karşı zafer; ardından Moğollarla komşuluk.
İktisat ve Toplum
- Ahilik Teşkilatı kuruldu (gedik, narh; çırak–kalfa–usta terbiyesi). Bacıyan-ı Rum (Ahi Evran’ın eşi Fatma Bacı liderliğinde kadın teşkilatı) desteklendi.
- Gümrük vergileri düşürüldü; kervansaray ağıyla devlet sigortası uygulandı.
- Ticarete dayalı fetih ve liman siyaseti: Alanya, Antalya, Sinop limanları; tersaneler.
- Resmî dil olarak Arapça kullanıldı.
Çöküşe Giden Süreç
- Baba İshak (Babaî) isyanı sosyal yapıyı sarstı.
- 1243 Kösedağ’da İlhanlılara yenilgi: Moğol baskısı ve vergi yükleri.
- ASD’nin dağılmasıyla İkinci Beylikler Dönemi başladı.
ASD’de Yönetim (Kurumlar)
- Yapı, BSD’ye benzer; merkezî otorite güçlüdür. Meliklerin hutbe okutma ve para bastırma yetkileri kısıtlandı.
- Divan-ı Saltanat sultanın yokluğunda Vezir başkanlığında toplanır; ayrıca Meşveret Meclisi vardır.
- Gelirler İn’am defterlerinde toplanır; Hazine-i Âmire ve Hazine-i Hâss ayrımı.
- Şurta (polis/jandarma) teşkilatı.
- Sultan bulunmadığında Niyabet-i Saltanat devreye girer; taşrada Naib vardır.
- Pervane divanı toprak kayıtlarını tutar (ikta, tımar işlemleri).
- Askerî bando Tabilhane adını alır; BSD’den farklı olarak ASD’de donanma teşkilatı gelişmiştir.
Haçlı Seferleri — Sebep & Sonuç
Sebepler
- Kudüs’ün geri alınmak istenmesi; Kilisenin çağrıları.
- Papanın nüfuzunu artırma hedefi; şövalye–senyör baskılarını dışa yöneltme.
- Bizans’ın Avrupa’dan yardım istemesi; ticaret yollarını ele geçirme arzusu.
- Doğu’nun zenginliklerine ulaşma isteği.
Sonuçlar
- Kudüs uzun süre Müslümanlarda kaldı (Hıttin zaferinin etkisi).
- Kâğıt, barut, pusula gibi buluşlar Avrupa’ya geçti.
- Avrupa’da derebeylik (feodalite) zayıfladı; krallar güçlendi.
- Türklerin batıya ilerleyişi geciktirildi; Akdeniz ticareti İtalyan şehirlerine geçti.
- Doğu–Batı kültürel etkileşimi hızlandı.
ASD’nin Önemli Mimari Eserleri (Seçki)
- Konya: Alaeddin Camii, Sahip Ata Camii/Külliyesi, Taş Mescit, Sırçalı Medrese, Karatay Medresesi, İnce Minareli Medrese, Karatay Mesedi.
- Kayseri: Hunad Hatun Külliyesi, Koca Hasan Medresesi, Gevher Nesibe Darüşşifası.
- Malatya Ulu Camii, Ankara Ahi Şerafeddin Camii.
- Kırşehir: Cacabey Medresesi (gözlem unsurlarıyla tanınır).
- Sivas: Gök Medrese, Buruciye ve diğer medreseler.
- Beyşehir: Kubadâbâd Sarayı.
Eserleri Sınavda Tanımaya Yardımcı İpucu
- Bursa, Edirne, İstanbul eserleri → genellikle Osmanlı.
- Kayseri–Sivas–Konya–Kırşehir yoğunluğu → çoğu ASD.
- ASD’nin Marmara (İznik hariç) ve Trabzon’da eseri beklenmez.
- Anadolu’da ilk medrese: Danişmentliler — Yağıbasan.
- İlk parayı basan beylik: Danişmentliler.
- Anadolu’da kurulan ilk Türk-İslâm devleti: Saltuklular.
- İlk denizci Türk beyliği: Çaka Beyliği (1081, Türk donanmasının kuruluş yılı).
- ASD ilk büyük kervansarayı: Alay Han (Aksaray–Kayseri).
- ASD ilk darüşşifa–tıp okulu: Kayseri Gevher Nesibe.
- ASD’de en parlak dönem: I. Alaeddin Keykubad.
- Bizans’ın “Anadolu’yu geri alma umudu”nu bitiren savaş: 1176 Miryokefalon.
- ASD’yi Moğol hâkimiyetine sokan kırılma: 1243 Kösedağ.
- Ahiliği örgütlü şehir ekonomisine dönüştüren: Narh, gedik, kervansaray & devlet sigortası uygulamaları.
1) Anadolu’da ilk medreseyi kuran beylik ve medresenin adı aşağıdakilerden hangisidir?
Doğru: B. Danişmentliler, Yağıbasan ile Anadolu’daki ilk medreseyi açtı.
2) Aşağıdakilerden hangisi Anadolu Selçuklu ekonomisinin omurgasını oluşturan uygulamalardan değildir?
Doğru: C. ASD’nin modeli açık ticaret ve transit güvenliğidir; kapalı tarım ekonomisi değildir.
3) 1176 Miryokefalon Savaşı’nın Anadolu tarihi açısından en doğru sonucu hangisidir?
Doğru: A. Miryokefalon, Anadolu’nun “Türk yurdu” olarak kabulünü pekiştirdi.
4) Aşağıdakilerden hangisi ilk beylikler ile ilgili verilen bilgilerden yanlıştır?
Doğru: D. Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası Mengüceklere aittir; “birlikte yaptırma” vurgusu yanlıştır.
5) Aşağıdakilerden hangisi ASD’de yönetim–idare yapısına özgü birimlerden biridir?
Doğru: B. Sultanın yokluğunda ülkeyi vekâleten yönetir. Diğer şıklar ya farklı döneme/işleve aittir ya da biçimi yanlıştır.
6) Aşağıdakilerden hangisi ASD’nin denizcilik politikasının sonucudur?
Doğru: B. Liman–tersane siyaseti ticaretin de omurgasıdır.
7) Aşağıdakilerden hangisi Haçlı Seferlerinin doğrudan sonuçlarından değildir?
Doğru: D. Miryokefalon (1176) ASD–Bizans arasındadır; Haçlıların sonucu değildir.
8) Aşağıdakilerden hangisi ASD’nin çöküş sürecini hızlandıran olaylardan biridir?
Doğru: B. Kösedağ, İlhanlı baskı dönemini başlatmıştır.
9) Aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi yanlıştır?
Doğru: D. Karatay Medresesi Konya’dadır.
10) “Türk deniz kuvvetlerinin kuruluş yılı” olarak kabul edilen tarih hangi gelişmeye dayanır?
Doğru: A. İzmir merkezli Çaka Beyliği’nin 1081 zaferi, Türk denizciliğinin miladı sayılır.
© 6. Bölüm — İlk Beylikler & Anadolu Selçuklu Devleti.