7. BÖLÜM — Bilim & Edebiyat • İkinci Beylikler • Kralll Bilgiler • Şehir Ünvanları
A) Anadolu Selçuklu Devleti’nde Bilim ve Edebiyat özet + eserler
- Muhyiddin Arabî — Vahdet-i Vücud; Şeyh-i Ekber.
- Mevlânâ Celaleddin Rumi — Mesnevî, Mektubat, Divan-ı Kebir; Farsça yazdığı için daha çok aydın zümrece okunmuştur.
- Hacı Bektaş-ı Veli — Makalat.
- Caca Bey — Kırşehir’deki Cacabey Medresesi (ilk rasathane kabul edilir).
- Yunus Emre — Divan, Risaletü’n-Nushiyye.
- Hoca Dehhani — İlk Divan şairi; Selçuk Şehnamesi.
- Sadreddin Konevî — Muhyiddin Arabî’nin öğrencisi/manevi oğlu.
- İbn-i Bibi — Tarihçi; eserleri Farsça (El-Evamirü’l-Ala’iyye).
Hatırla: ASD dönemi, medrese-tekke-şehir üçgeninde hem yüksek zümre Farsça/Fıkıh geleneğini hem de halk dili Türkçe tasavvuf edebiyatını aynı anda büyüttü (Mevlânâ ↔ Yunus).
B) İkinci Beylikler Dönemi (1243 Kösedağ sonrası) tam liste
ASD’nin Moğol baskısıyla zayıflaması üzerine Anadolu’da ikinci beylikler dönemi doğdu. Aşağıdaki tablo mobilde kaydırılarak okunur.
| Beylik | Merkez/Bölge | Özellik/Not |
|---|---|---|
| Osmanoğulları | Bilecik–Söğüt | Anadolu Türk birliğini sağlayan beylik |
| Karaman’oğulları | Konya | “Bundan böyle her yerde Türkçe konuşula” (Mehmet Bey); Osmanlı’nın en güçlü rakibi. |
| Karesioğulları | Balıkesir–Çanakkale | Osmanlı’ya katılan ilk beylik; donanmanın temeli. |
| Candaroğulları | Sinop–Kastamonu | Denizci; Karadeniz’de aktif. |
| Taceddinoğulları | Ordu çevresi | Denizci faaliyetler. |
| Germiyanoğulları | Kütahya | Osmanlı’ya çeyiz yoluyla katılım. |
| Saruhanoğulları | Manisa | Denizci beylik. |
| Aydınoğulları | Aydın | Gazi Umur Bey seferleriyle Ege’de güç. |
| Menteşeoğulları | Muğla | Denizci; Güneybatı kıyıları. |
| İnançoğulları (Ladik) | Denizli | İçbatı Anadolu. |
| Hamitoğulları | Isparta–Eğirdir | Toprak satışı ile Osmanlı’ya bağlandı. |
| Dulkadiroğulları | Maraş | Doğu sınırında stratejik tampon. |
| Ramazanoğulları | Adana | Çukurova hâkimiyeti. |
C) “Kralll Bilgiler” (Sınavda çeldirici ayrıntılar) hızlı not
- Karahanlılar’a İlighanlar / Afrasyab’ın Torunları da denir; askerî kayıt defterleri: Ay Bitiği.
- Alparslan: Âdil unvanı.
- Nizamülmülk hem Gazneli hem Selçuklu’da vezirlik; Siyasetnâme.
- Gazneliler’de ikili teşkilat yoktur; “fethedenin malıdır” → Kılıç Hakkı.
- İkta’yı sistemli uygulayan: Büyük Selçuklu; gulâm sistemini ilk kullanan Karahanlılar.
- İlk atabey Alparslan’ın yetiştirdiği Nizamülmülk sayılır.
- Abbâsî merkez zayıflayınca eyalet valileri Tavaif-i Mülûk (Tolunoğulları, Akşitler, vb.).
- Birunî: “Elmasa kitabı değil, kitaba elması tercih ederim.”; Gazneli Mahmud: “Sarayımın en değerli hazinesi”.
- ASD’nin ünlü mimarı: Saadettin Köpek; eseri: Zazadin Han.
- ASD’de Kayseri’de kurulan büyük pazar: Yabanlu Pazarı.
- Donanma komutanlarına: Reis/Bahr.
- Teknik geçiş: Talas Savaşı → kâğıt, pusula, barut İslam dünyasına yayılır.
- Uluğ Bey, Nasiruddin Tusi, Ali Kuşçu → rasathane geleneği.
- Sultan I. Alâeddin Keykubad: Kıyı limanları–ticaret–kervansaray patlaması.
- Beğüşehir Kubadabad Sarayı: günümüze ulaşan ASD saray kompleksi.
D) Bazı Şehirlerin Ünvanları mobil tablo
| Ünvan | Şehir | Not |
|---|---|---|
| Darü’l Mülk | Konya | ASD başkenti (uzun dönem). |
| Darü’l Feth | Kayseri | Fetih şehri. |
| Bilginlerin Yuvası | İznik | Erken dönem ilim merkezi. |
| Şehirlerin Şahı | Semerkant | Karahanlı/Timur kültür başkenti. |
| Işıldayan İnci | Kaşgar | Türk-İslam’ın doğu kapısı. |
| Nıfs-ı Cihan | İsfahan | “Dünyanın yarısı” nitelemesi. |
| Türk Hakanlarının Şehri | Balasagun | Kutadgu Bilig’in diyarı. |
| Kubbetü’l İslam | Ahlat | İslam beldesinin kubbesi. |
| Çeşm-i Cihan | Amasra | Dünyanın gözbebeği. |
| Âlim ve Şairler Şehri | Tokat | İlmiye geleneği. |
| Darü’l Cihat | Belgrat | Serhad. |
| Gündüz seyranlık, gece gerdanlık | Mardin | Taş mimarinin incisi. |
Ahmet Hamdi Tanpınar’ın Beş Şehiri: Bursa, İstanbul, Konya, Erzurum, Ankara.
7. BÖLÜM — Bilim & Edebiyat • İkinci Beylikler • Kralll Bilgiler • Şehir Ünvanları
A) Anadolu Selçuklu Devleti’nde Bilim ve Edebiyat özet + eserler
- Muhyiddin Arabî — Vahdet-i Vücud; Şeyh-i Ekber.
- Mevlânâ Celaleddin Rumi — Mesnevî, Mektubat, Divan-ı Kebir; Farsça yazdığı için daha çok aydın zümrece okunmuştur.
- Hacı Bektaş-ı Veli — Makalat.
- Caca Bey — Kırşehir’deki Cacabey Medresesi (ilk rasathane kabul edilir).
- Yunus Emre — Divan, Risaletü’n-Nushiyye.
- Hoca Dehhani — İlk Divan şairi; Selçuk Şehnamesi.
- Sadreddin Konevî — Muhyiddin Arabî’nin öğrencisi/manevi oğlu.
- İbn-i Bibi — Tarihçi; eserleri Farsça (El-Evamirü’l-Ala’iyye).
Hatırla: ASD dönemi, medrese-tekke-şehir üçgeninde hem yüksek zümre Farsça/Fıkıh geleneğini hem de halk dili Türkçe tasavvuf edebiyatını aynı anda büyüttü (Mevlânâ ↔ Yunus).
B) İkinci Beylikler Dönemi (1243 Kösedağ sonrası) tam liste
ASD’nin Moğol baskısıyla zayıflaması üzerine Anadolu’da ikinci beylikler dönemi doğdu. Aşağıdaki tablo mobilde kaydırılarak okunur.
| Beylik | Merkez/Bölge | Özellik/Not |
|---|---|---|
| Osmanoğulları | Bilecik–Söğüt | Anadolu Türk birliğini sağlayan beylik |
| Karaman’oğulları | Konya | “Bundan böyle her yerde Türkçe konuşula” (Mehmet Bey); Osmanlı’nın en güçlü rakibi. |
| Karesioğulları | Balıkesir–Çanakkale | Osmanlı’ya katılan ilk beylik; donanmanın temeli. |
| Candaroğulları | Sinop–Kastamonu | Denizci; Karadeniz’de aktif. |
| Taceddinoğulları | Ordu çevresi | Denizci faaliyetler. |
| Germiyanoğulları | Kütahya | Osmanlı’ya çeyiz yoluyla katılım. |
| Saruhanoğulları | Manisa | Denizci beylik. |
| Aydınoğulları | Aydın | Gazi Umur Bey seferleriyle Ege’de güç. |
| Menteşeoğulları | Muğla | Denizci; Güneybatı kıyıları. |
| İnançoğulları (Ladik) | Denizli | İçbatı Anadolu. |
| Hamitoğulları | Isparta–Eğirdir | Toprak satışı ile Osmanlı’ya bağlandı. |
| Dulkadiroğulları | Maraş | Doğu sınırında stratejik tampon. |
| Ramazanoğulları | Adana | Çukurova hâkimiyeti. |
C) “Kralll Bilgiler” (Sınavda çeldirici ayrıntılar) hızlı not
- Karahanlılar’a İlighanlar / Afrasyab’ın Torunları da denir; askerî kayıt defterleri: Ay Bitiği.
- Alparslan: Âdil unvanı.
- Nizamülmülk hem Gazneli hem Selçuklu’da vezirlik; Siyasetnâme.
- Gazneliler’de ikili teşkilat yoktur; “fethedenin malıdır” → Kılıç Hakkı.
- İkta’yı sistemli uygulayan: Büyük Selçuklu; gulâm sistemini ilk kullanan Karahanlılar.
- İlk atabey Alparslan’ın yetiştirdiği Nizamülmülk sayılır.
- Abbâsî merkez zayıflayınca eyalet valileri Tavaif-i Mülûk (Tolunoğulları, Akşitler, vb.).
- Birunî: “Elmasa kitabı değil, kitaba elması tercih ederim.”; Gazneli Mahmud: “Sarayımın en değerli hazinesi”.
- ASD’nin ünlü mimarı: Saadettin Köpek; eseri: Zazadin Han.
- ASD’de Kayseri’de kurulan büyük pazar: Yabanlu Pazarı.
- Donanma komutanlarına: Reis/Bahr.
- Teknik geçiş: Talas Savaşı → kâğıt, pusula, barut İslam dünyasına yayılır.
- Uluğ Bey, Nasiruddin Tusi, Ali Kuşçu → rasathane geleneği.
- Sultan I. Alâeddin Keykubad: Kıyı limanları–ticaret–kervansaray patlaması.
- Beğüşehir Kubadabad Sarayı: günümüze ulaşan ASD saray kompleksi.
D) Bazı Şehirlerin Ünvanları mobil tablo
| Ünvan | Şehir | Not |
|---|---|---|
| Darü’l Mülk | Konya | ASD başkenti (uzun dönem). |
| Darü’l Feth | Kayseri | Fetih şehri. |
| Bilginlerin Yuvası | İznik | Erken dönem ilim merkezi. |
| Şehirlerin Şahı | Semerkant | Karahanlı/Timur kültür başkenti. |
| Işıldayan İnci | Kaşgar | Türk-İslam’ın doğu kapısı. |
| Nıfs-ı Cihan | İsfahan | “Dünyanın yarısı” nitelemesi. |
| Türk Hakanlarının Şehri | Balasagun | Kutadgu Bilig’in diyarı. |
| Kubbetü’l İslam | Ahlat | İslam beldesinin kubbesi. |
| Çeşm-i Cihan | Amasra | Dünyanın gözbebeği. |
| Âlim ve Şairler Şehri | Tokat | İlmiye geleneği. |
| Darü’l Cihat | Belgrat | Serhad. |
| Gündüz seyranlık, gece gerdanlık | Mardin | Taş mimarinin incisi. |
Ahmet Hamdi Tanpınar’ın Beş Şehiri: Bursa, İstanbul, Konya, Erzurum, Ankara.