İçereği Atla
İlk Türk-İslâm Devletleri — BÖLÜM 2 (Karahanlılar ve Gazneliler) • Gelişmiş İnteraktif Sürüm

2. BÖLÜM — ORTA ASYA'DA İLK TÜRK-İSLÂM DEVLETLERİ
(Karahanlılar ve Gazneliler)

Ayşe Bibi Türbesi
  • Kurucu Boylar: Karluk, Yağma, Çiğil ve Tuhsi (boylar federasyonu).
  • Kurucu: Bilge Kül Kadir Han (Orta Asya).
  • İslamiyet'e Geçiş: Satuk Buğra Han devrinde İslam resmî din oldu; kendisi “Abdülkerim” adını aldı.

Türk-İslâm Sentezinin İlk Laboratuvarı

Yönetici ve halkın Türk oluşu, resmî dilin Türkçe olması ve Uygur alfabesi kullanımı; ikili teşkilât, veraset gibi eski Türk kurumlarının İslâmî yapıyla kaynaşması Karahanlıları özgün kılar.

  • Devlet Yapısı: İkili teşkilât. Vezirlere Yuğruş denirdi.
  • Meşruiyet: Hükümdar Ebu Nasr Ahmed, halifeden menşur alan ilk Türk-İslâm hükümdarıdır.
  • Önemli Şehir: Semerkant — “Şehirlerin Şahı”.
  • Sosyal Kurumlar: Burslu öğrenci sistemi, düzenli posta, bîmârhâne (hastane), ribat (kervansaray).

Edebî Şaheserleri İnteraktif Keşfet

KUTADGU BİLİG (Yusuf Has Hacip)

Türk-İslâm tarihinin ilk yazılı eseri. Devlet idaresi odaklıdır; siyasetnâme niteliği taşır. Tamgaç Buğra Han'a sunuldu.

Küntoğdı

Adalet/hukuk — Hükümdar.

Aytoldı

Saadet/devlet — Vezir.

Ögdülmiş

Akıl — Vezir.

Odgurmış

Akıbet/kanaat — Derviş.

DİVÂNÜ LUGAT'İT-TÜRK (Kaşgarlı Mahmud)

İlk ansiklopedik Türkçe sözlük. Türkçenin üstünlüğünü göstermek amacıyla Arapça yazıldı; ilk Türk dünyası haritasını içerir; Halife El-Muktedî Billah'a sunuldu.

ATABET’ÜL HAKAYIK (Edip Ahmed Yüknekî)

Din–ahlâk eksenli didaktik eser. Bilginin faydası/cehaletin zararı işlenir; Muhammed Dâd Sipehsalar'a sunuldu.

DİVÂN-ı HİKMET (Hoca Ahmed Yesevî)

Tasavvufî içerik; Yesevî “Pîr-i Türkistan”dır ve “Türklere İslâm’ı sevdiren kişi” olarak anılır.

Özellik Karahanlılar Gazneliler
Yapı Halk ve yönetici Türk Çok uluslu (imparatorluk)
Resmî Dil Türkçe (Uygur alfabesi) Farsça (Arapça da etkin)
Coğrafya Orta Asya (Türkistan) Afganistan (Gazne)
Öne Çıkan Unvan Han / Hakan Sultan (ilk kez)
Temel Odak Türk-İslâm kültürü & edebiyat Hindistan’a yönelik fetihler
Leşker-i Bazar Sarayı kalıntıları
  • Kuruluş: Adını Gazne’den alır. Kurucu Alp Tigin; bağımsızlığı sağlayan Sebük Tigin (ikinci kurucu).
  • Unvan: “Padişah” unvanını ilk kullanan Alp Tigin’dir.

En Parlak Dönem: Gazneli Mahmud

  • Hindistan Seferleri: 17 sefer; bu nedenle “Hindistan Fatihi”.
  • Sonuçlar: İslâm Hindistan’a yayıldı; kast sistemi büyük zarar gördü; bugünkü Pakistan–Bangladeş’in temelleri atıldı.

“Sultan” Unvanı

Gazneli Mahmud, halifeyi Büveyhî baskısından kurtarınca halife kendisine SULTAN unvanını verdi — Türk tarihinde ilk.

Zayıf Nokta: Çok Uluslu Yapı

Hint–Afgan–İran–Türk öğelerinden oluşan yapı birlik sorunları doğurdu. Resmî dil Farsça; Türkçe saray çevresiyle sınırlı kaldı.

  • Yıkılış Süreci: 1040 Dandanakan sonrası çözülme hızlandı.
  • Edebiyat: Firdevsî’nin Şehnâmesi bu dönemdendir.
  • Karahanlılar: Orta Asya’da ilk Müslüman Türk devleti; resmî dil Türkçe; Kutadgu Bilig ve Dîvânü Lugat’it-Türk gibi temel eserler.
  • Gazneliler: Çok uluslu yapı; resmî dil Farsça; Gazneli Mahmud’un Hindistan seferleri ve “Sultan” unvanı.
  • Dandanakan (1040): Gaznelilerin çözülüşünü hızlandırdı; Büyük Selçuklu’nun kuruluşunu resmileştirdi.
  • Sentez: Türk devlet geleneği + İslâm kurumları = yeni bir medeniyet altyapısı.
1) Karahanlıların millî kimliği koruduğunun en güçlü göstergesi hangisidir?
Doğru: C — Resmî dilin Türkçe olması ve Uygur alfabesi kullanımı, kimlik devamlılığını gösterir.
2) Karahanlılarda İslamiyet’i resmî din ilan eden hükümdar kimdir?
Doğru: B — Satuk Buğra Han, “Abdülkerim” adını alarak İslam’ı resmîleştirmiştir.
3) Türkçe’nin üstünlüğünü göstermek amacıyla yazılan ve ilk Türk dünyası haritasını içeren eser hangisidir?
Doğru: C — Kaşgarlı Mahmud’un ansiklopedik sözlüğü.
4) Türk-İslâm edebiyatında ilk siyasetnâme kabul edilen eser:
Doğru: A — Yusuf Has Hâcip’in eseri.
5) Hindistan’a 17 sefer yaparak “Hindistan Fatihi” unvanını alan hükümdar kimdir?
Doğru: C — Gazneli Mahmud.
6) Abbâsî halifesini kurtardığı için “Sultan” unvanını alan ilk Türk hükümdarı:
Doğru: D — Gazneli Mahmud.
7) Gaznelilerin yıkılışının ana nedeni metne göre hangisidir?
Doğru: A — Çok uluslu yapı bütünlüğü zayıflattı.
8) Gaznelilerin çözülüşünü hızlandırıp BSD’nin kuruluşunu resmileştiren savaş:
Doğru: B — 1040 Dandanakan.
9) Firdevsî’nin Gazneli Mahmud’a sunduğu meşhur eser:
Doğru: C — Şehnâme.
10) “Şehirlerin Şahı” unvanlı ve Karahanlılar için önemli merkez olan şehir:
Doğru: B — Semerkant.

© Etkileşimli sayfa — Serinin 2. bölümü (Karahanlılar ve Gazneliler).