Ünite 1: Türkiye'nin Yer Şekilleri ve Özellikleri

a. Topografya

Arazi şekillerini harita üzerinde gösterme tekniği.

b. Orojenez

Jeosenklinallerde biriken tortul tabakaların kıvrılma ve kırılma hareketleriyle yükselmesi olayına dağ oluşumu denir.

c. Jeosenklinal

Derin deniz ya da göl çanakları. Akarsular, rüzgarlar ve buzullar, aşındırıp, taşıdıkları maddeleri deniz ya da okyanus tabanlarında biriktirirler. Tortullanmanın görüldüğü bu geniş alanlara jeosenklinal denir.

d. Senklinal

Yunanca syn-birlikte, beraber, klinein-eğim kelimelerin den yapılmış bir terimdir ki, kelime anlamı bakımından “birbirine doğru eğilmiş’ demektir. Böyle bir yer uzunca bir tekneyi andırır. Yani çukurluktur. Dilimizde senklinal kullanıldığı gibi, bunun yerine geçecek şekilde tekne kelimesi de vardır.

e. Antiklinal

Kıvrımlı dağın yükselen kısmıdır.

f. Transgresyon

Jeolojik zamanlar içinde denizin karaları basması. deniz sularının yükselmesi. Epirojenik hareketlere bağlı olarak her devirde kara ve deniz seviyeleri değişmiştir. İklim değişiklikleri ya da tektonik hareketler nedeniyle denizin karalara doğru ilerlemesine transgresyon (deniz ilerlemesi) denir.

g. Seizma

Yer kabuğu içindeki katmanların yerinden oynamalarıyla oluşan sarsıntının, dışa ve çevreye doğru yayılan titreşim biçimindeki devinimidir. Diğer adı depremdir.

h. Karst Topoğrafyası

Kireçtaşlarının erimesi ve suda eriyik haldeki kireçlerin tekrar birikmesi sonucunda oluşan ve buna ait şekilleri kapsayan arazi.

i. Lapya

Kalkerli yamaçlarda yağmur ve kar sularının yüzeyi eriterek açtıkları küçük oluklardır.

j. Dolin

Kalker platolar üzerinde görülen, oval şekilli erime çukurluklarıdır. Genellikle derinlikleri az, genişlikleri fazladır. Türkiye’de özellikle Toroslar’da dolinler yaygın olarak görülür. Halk arasında kokurdan, koyak, tava gibi adlar verilir.

k. İç Kuvvetler

Yer yuvarlağının içindeki enerjiden kaynaklanarak yeryüzü şekillerini oluşturan yer kabuğu hareketleri, deprem, volkanizma gibi etkenler.

l. Horst

Çöküntü hendeklerinin kenarındaki yüksek yer. (Kırıklı dağlar)

m. Graben

Yer kabuğunun kırılarak çökmesi ile oluşan çöküntü sahası

n. Epirojenez

Karaların toptan alçalması ya da yükselmesi olayına denir.

o. Regrasyon

Deniz gerilemesi). Epirojenik hareketlere bağlı olarak her devirde kara ve deniz seviyeleri değişmiştir. İklim değişiklikleri ya da tektonik hareketler nedeniyle denizin çekilmesine regresyon (deniz gerilemesi) denir.

p. Dış kuvvetler

Güneş enerjisinden kaynaklanarak yeryüzü şekillerini biçimlendiren akarsu, rüzgar, buzul, dalga gibi etkenler.

q. Erozyon

Toprak örtüsünün, akarsuların, rüzgarların ve buzulların etkisiyle süpürülmesine erozyon denir.

r. Heyelan

Toprağın, taşların ve tabakaların bulundukları yerlerden aşağılara doğru kayması ya da düşmesine toprak kayması ve göçmesi denir. Ülkemizde bu olayların tümüne birden heyelan adı verilir. Yerçekimi, yamaç zemin yapısı, eğim ve yağış koşulları heyelana neden olan etmenlerdir.

s. Uvala

Genişleyip, derinleşen dolinlerin birleşmesiyle oluşan, dolinlerden daha büyük çukurluklardır. Uvaların düzensiz şekle sahip olması ve tabanlarındaki erimeden geriye kalan kalker çıkıntıları dolinlerden kolayca ayırtedilmesini sağlar.

t. Polye

Karstik yörelerdeki genişliği birkaç kilometre olan, uzunluğu 20-30 kilometreyi bulan, hatta geçebilen ova görünümlü büyük karstik çukurlara polye denir. Türkiye’de özellikle Toroslar’da polyeler yaygındır. Örneğin; Akdeniz Bölgesi’ndeki Kestel, Elmalı ve Akseki ovası birer polyedir.

u. Voklüz

Kalın kalker tabakaları arasındaki boşlukları doldurmuş olan yer altı sularının yüzeye çıktığı karstik kaynaktır.

İnteraktif Harita: Kavram Örnekleri

Haritada tıklayın: Kavram örnekleri görün!

Çoklu Soru Quiz: Kavram Uygulaması