Ünite 3: Türkiye'nin Yer Şekilleri ve Özellikleri
Bölüm 3/8: Dağlar ⛰️
Giriş: Türkiye’nin Dağlık Yapısı
Türkiye, ortalama yükseltisi 1132 metre olan dağlık ve engebeli bir ülkedir. Bu durumun temel sebebi, jeolojik olarak genç bir arazide bulunması ve III. Jeolojik Zaman'dan (Tersiyer) itibaren **Alp-Himalaya Orojenezi (Dağ Oluşumu)** ve **epirojenik (toptan) yükselmeye** maruz kalmasıdır.
1. Oluşumlarına Göre Türkiye Dağları 🗺️
A. Kıvrım Dağları (Orojenez)
Levhaların yan basınçlarla sıkıştırdığı esnek tortul tabakaların kıvrılıp yükselmesiyle oluşurlar. Türkiye'deki sıradağların büyük bölümü bu şekildedir.
B. Kırık Dağları (Horst-Graben Sistemi)
Sert yapıdaki arazilerin yan basınçlara uğraması sonucu kırılarak yükselen kısımlarına **Horst (Kırık Dağ)**, çöken kısımlarına ise **Graben (Çöküntü Ovası)** denir. Bu yapıların en belirgin olduğu yer Ege Bölgesi'dir. Ayrıca Akdeniz'de Hatay'daki **Nur (Amanos) Dağları** da bir horsttur.
C. Volkanik Dağlar
Magmanın yer kabuğunun zayıf noktalarından (fay hatları) yüzeye çıkıp soğumasıyla oluşan koni şeklindeki dağlardır. Türkiye'deki volkanik dağlar **aktif değildir**.
2. Türkiye'nin En Yüksek Dağları 📈
3. Dağların Uzanış Doğrultusu ve Sonuçları
Türkiye'de dağ sıraları genellikle **doğu-batı** yönünde uzanır. Bu durumun coğrafi sonuçları, dağların denize göre konumuyla doğrudan ilişkilidir.
a. Dağların Kıyıya Paralel Uzandığı Yerler (Boyuna Kıyı Tipi - Akdeniz ve Karadeniz)
Bu kıyı tipinin görüldüğü Akdeniz ve Karadeniz Bölgeleri'nde şu ortak özellikler ortaya çıkar:
- Kıyı Şekilleri: Kıyı çizgisi daha düz ve sadedir. Girinti-çıkıntı, koy-körfez azdır. Bu yüzden doğal liman sayısı azdır.
- İklim ve Bitki Örtüsü: Denizel (nemli) hava kütleleri, kıyıya paralel uzanan dağ engeli yüzünden iç kesimlere sokulamaz. Bu nedenle kıyı ile iç kesimler arasında belirgin iklim, bitki örtüsü ve toprak tipi farkları görülür.
- Yağış: Denizden gelen nemli hava dağ yamaçlarında yükselerek soğur ve bol yağış bırakır. Bu nedenle **yamaç (orografik) yağışları** fazladır.
- Rüzgarlar: Dağları aşan hava kütleleri diğer yamaçta alçalırken ısınır ve kuru, sıcak **fön rüzgarlarını** oluşturur.
- Ulaşım ve Ticaret: Kıyı ile iç kesimler arasında ulaşım zor ve maliyetlidir. Ulaşım ancak dağlar üzerindeki **geçitlerle** sağlanır. Bu durum, limanların **hinterlandını (art bölgesini)** daraltır.
- Kıta Sahanlığı: Kıta sahanlığı (şelf alanı) dardır, yani deniz kıyıdan hemen sonra derinleşir. Bu durum **falez (yalıyar)** oluşumunu yaygınlaştırır ve delta ovası oluşumunu zorlaştırır.
b. Dağların Kıyıya Dik Uzandığı Yerler (Enine Kıyı Tipi - Ege Bölgesi)
Bu kıyı tipinin en belirgin örneği olan Ege Bölgesi'nde ortaya çıkan ortak özellikler şunlardır:
- Kıta Sahanlığı ve Kıyı Derinliği: Kıta sahanlığı (şelf alanı) geniştir. Deniz sığdır, yani kıyı derinliği azdır.
- Kıyı Şekilleri: Kıyıda girinti-çıkıntı çok fazladır. Bu sayede doğal liman, koy ve körfez sayısı fazladır. Kıyının gerçek uzunluğu ile kuş uçuşu uzunluğu arasındaki fark fazladır. Kültür balıkçılığı için elverişlidir.
- Dalga Şekilleri: Dalga biriktirme şekilleri (kumsallar, plajlar) yaygındır. Falez (yalıyar) oluşumu azdır.
- Ulaşım ve Ticaret: Kıyı ile iç kesimler arasında dağlar engel oluşturmadığı için ulaşım kolay ve ucuzdur, geçitlere gerek yoktur. Bu durum, limanların hinterlandını (art bölgesini) genişletir ve gelişmelerini kolaylaştırır.
- İklim ve Bitki Örtüsü: Denizel etki, dağların arasındaki grabenler vasıtasıyla iç kesimlere kolayca yayılabilir. Bu nedenle kıyı ile iç kesimler arasında iklim, bitki örtüsü ve toprak tipi farkı azdır.
- Ova Oluşumu: Akarsuların sığ denizde kolayca birikim yapabilmesi nedeniyle delta oluşumu kolaydır.
- Yağış ve Rüzgar: Dağlar denize dik uzandığı için yamaç yağışları azdır ve fön rüzgarları görülmez.
Haritada dağların uzanış doğrultusuna göre oluşan **Boyuna (Paralel)** ve **Enine (Dik)** kıyı tipleri gösterilmiştir.
Pekiştirme Testleri 📝
- Kaçkar Dağları
- Bolkar Dağları
- Aydın Dağları
- Sultan Dağları
- Bey Dağları
Doğru Cevap: C
- Dağların kıyıya paralel uzanmasının
- Kıyıda gelgit etkisinin fazla olmasının
- Akarsu ağızlarında delta ovalarının bulunmasının
- Kıyıların enine kıyı tipinde olmasının
- Karstik arazilerin yaygın olmasının
Doğru Cevap: A
Ünite 3: Türkiye'nin Yer Şekilleri ve Özellikleri
Bölüm 3/8: Dağlar ⛰️
Giriş: Türkiye’nin Dağlık Yapısı
Türkiye, ortalama yükseltisi 1132 metre olan dağlık ve engebeli bir ülkedir. Bu durumun temel sebebi, jeolojik olarak genç bir arazide bulunması ve III. Jeolojik Zaman'dan (Tersiyer) itibaren **Alp-Himalaya Orojenezi (Dağ Oluşumu)** ve **epirojenik (toptan) yükselmeye** maruz kalmasıdır.
1. Oluşumlarına Göre Türkiye Dağları 🗺️
A. Kıvrım Dağları (Orojenez)
Levhaların yan basınçlarla sıkıştırdığı esnek tortul tabakaların kıvrılıp yükselmesiyle oluşurlar. Türkiye'deki sıradağların büyük bölümü bu şekildedir.
B. Kırık Dağları (Horst-Graben Sistemi)
Sert yapıdaki arazilerin yan basınçlara uğraması sonucu kırılarak yükselen kısımlarına **Horst (Kırık Dağ)**, çöken kısımlarına ise **Graben (Çöküntü Ovası)** denir. Bu yapıların en belirgin olduğu yer Ege Bölgesi'dir. Ayrıca Akdeniz'de Hatay'daki **Nur (Amanos) Dağları** da bir horsttur.
C. Volkanik Dağlar
Magmanın yer kabuğunun zayıf noktalarından (fay hatları) yüzeye çıkıp soğumasıyla oluşan koni şeklindeki dağlardır. Türkiye'deki volkanik dağlar **aktif değildir**.
2. Türkiye'nin En Yüksek Dağları 📈
3. Dağların Uzanış Doğrultusu ve Sonuçları
Türkiye'de dağ sıraları genellikle **doğu-batı** yönünde uzanır. Bu durumun coğrafi sonuçları, dağların denize göre konumuyla doğrudan ilişkilidir.
a. Dağların Kıyıya Paralel Uzandığı Yerler (Boyuna Kıyı Tipi - Akdeniz ve Karadeniz)
Bu kıyı tipinin görüldüğü Akdeniz ve Karadeniz Bölgeleri'nde şu ortak özellikler ortaya çıkar:
- Kıyı Şekilleri: Kıyı çizgisi daha düz ve sadedir. Girinti-çıkıntı, koy-körfez azdır. Bu yüzden doğal liman sayısı azdır.
- İklim ve Bitki Örtüsü: Denizel (nemli) hava kütleleri, kıyıya paralel uzanan dağ engeli yüzünden iç kesimlere sokulamaz. Bu nedenle kıyı ile iç kesimler arasında belirgin iklim, bitki örtüsü ve toprak tipi farkları görülür.
- Yağış: Denizden gelen nemli hava dağ yamaçlarında yükselerek soğur ve bol yağış bırakır. Bu nedenle **yamaç (orografik) yağışları** fazladır.
- Rüzgarlar: Dağları aşan hava kütleleri diğer yamaçta alçalırken ısınır ve kuru, sıcak **fön rüzgarlarını** oluşturur.
- Ulaşım ve Ticaret: Kıyı ile iç kesimler arasında ulaşım zor ve maliyetlidir. Ulaşım ancak dağlar üzerindeki **geçitlerle** sağlanır. Bu durum, limanların **hinterlandını (art bölgesini)** daraltır.
- Kıta Sahanlığı: Kıta sahanlığı (şelf alanı) dardır, yani deniz kıyıdan hemen sonra derinleşir. Bu durum **falez (yalıyar)** oluşumunu yaygınlaştırır ve delta ovası oluşumunu zorlaştırır.
b. Dağların Kıyıya Dik Uzandığı Yerler (Enine Kıyı Tipi - Ege Bölgesi)
Bu kıyı tipinin en belirgin örneği olan Ege Bölgesi'nde ortaya çıkan ortak özellikler şunlardır:
- Kıta Sahanlığı ve Kıyı Derinliği: Kıta sahanlığı (şelf alanı) geniştir. Deniz sığdır, yani kıyı derinliği azdır.
- Kıyı Şekilleri: Kıyıda girinti-çıkıntı çok fazladır. Bu sayede doğal liman, koy ve körfez sayısı fazladır. Kıyının gerçek uzunluğu ile kuş uçuşu uzunluğu arasındaki fark fazladır. Kültür balıkçılığı için elverişlidir.
- Dalga Şekilleri: Dalga biriktirme şekilleri (kumsallar, plajlar) yaygındır. Falez (yalıyar) oluşumu azdır.
- Ulaşım ve Ticaret: Kıyı ile iç kesimler arasında dağlar engel oluşturmadığı için ulaşım kolay ve ucuzdur, geçitlere gerek yoktur. Bu durum, limanların hinterlandını (art bölgesini) genişletir ve gelişmelerini kolaylaştırır.
- İklim ve Bitki Örtüsü: Denizel etki, dağların arasındaki grabenler vasıtasıyla iç kesimlere kolayca yayılabilir. Bu nedenle kıyı ile iç kesimler arasında iklim, bitki örtüsü ve toprak tipi farkı azdır.
- Ova Oluşumu: Akarsuların sığ denizde kolayca birikim yapabilmesi nedeniyle delta oluşumu kolaydır.
- Yağış ve Rüzgar: Dağlar denize dik uzandığı için yamaç yağışları azdır ve fön rüzgarları görülmez.
Haritada dağların uzanış doğrultusuna göre oluşan **Boyuna (Paralel)** ve **Enine (Dik)** kıyı tipleri gösterilmiştir.
Pekiştirme Testleri 📝
- Kaçkar Dağları
- Bolkar Dağları
- Aydın Dağları
- Sultan Dağları
- Bey Dağları
Doğru Cevap: C
- Dağların kıyıya paralel uzanmasının
- Kıyıda gelgit etkisinin fazla olmasının
- Akarsu ağızlarında delta ovalarının bulunmasının
- Kıyıların enine kıyı tipinde olmasının
- Karstik arazilerin yaygın olmasının
Doğru Cevap: A