Ünite 3: Türkiye'nin Yer Şekilleri ve Özellikleri
Bölüm 7/8: Akarsular ve Havzaları 🏞️
4. TÜRKİYE’NİN AKARSULARI VE HAVZALARI
1. Akarsu Nedir?
Aşındırma sonucu oluşturdukları vadiler boyunca, eğim doğrultusunda sürekli veya mevsimlik olarak akan sulara akarsu denir. Türkiye’nin yeryüzü şekillerinin oluşumunda en etkili dış kuvvet akarsulardır.
2. Türkiye’deki Akarsuları Etkileyen Faktörler
🏔️ Eğim Faktörü
Türkiye dağlık ve eğimli bir ülkedir. Bu nedenle akarsuların:
- Yatak eğimi fazladır.
- Akış hızı yüksektir.
- Aşındırma güçleri fazladır.
- Derin vadiler oluştururlar.
- Erozyon etkileri belirgindir.
- Baraj yapımına elverişlidirler.
- Tarımda doğrudan sulama için uygun değildirler.
- Sel ve taşkın riski düşüktür.
- Ulaşımda kullanılamazlar.
- Rafting sporlarına uygundurlar.
- Rejimleri düzensizdir.
- Boyları kısadır (yarımada etkisiyle).
🌦️ İklim Faktörü
- Türkiye’de yağış rejimi düzensizdir.
- Akarsuların akış rejimi de bu nedenle düzensizdir.
- Karadeniz Bölgesi akarsuları dışında kalanlar yazın su miktarını kaybeder.
- Yaz ayları sıcak ve kurak, ilkbahar ayları yağışlı olduğundan, akarsuların debisi ilkbaharda en yüksektir.
⚠️ Dikkat Edilmeli: Türkiye’de akarsular kısa boyludur, rejimleri düzensizdir, eğimleri fazladır. Bu durumun nedeni; ülkenin dağlık yapısı, iklim farklılıkları ve yarımada özelliğidir.
3. Akarsu Havzaları
Tanım: Bir akarsuyun kollarıyla birlikte sularını topladığı alana havza denir.
- Açık havza: Sularını denizlere ulaştıran alanlardır.
🔹 Örnek: Kızılırmak, Yeşilırmak, Gediz, Seyhan, Ceyhan - Kapalı havza: Sularını denizlere ulaştıramayan alanlardır.
🔹 Örnek: Aras, Kura, Van Gölü, Tuz Gölü, Göller Yöresi
🗺️ Türkiye’nin Kapalı Havza Alanları ve Özellikleri
🔵 Tuz Gölü Kapalı Havzası
- Türkiye’nin en büyük kapalı havzasıdır.
- Oluşum nedenleri: Bölgenin çevresinin yüksek dağlarla kaplı olması; yağışın az, buharlaşmanın fazla olması.
- Örnek yerler: Konya Ovası, Tuz, Eber, Akşehir, Beyşehir Gölleri.
🟡 Aras ve Kura Kapalı Havzası
- Kuzeydoğu Anadolu’da yer alır.
- Aras ve Kura nehirleri Türkiye sınırlarını geçip Azerbaycan’da birleşir ve Hazar Gölü’ne dökülür.
- Hazar Gölü, dünyanın en büyük kapalı havzasıdır.
- Bu alanda Çıldır Gölü de bulunur.
🔴 Van Gölü Kapalı Havzası
- Tektonik kökenlidir.
- Van Gölü çukurunun bulunması ve çevresinin yüksek dağlarla çevrili olmasıyla oluşmuştur.
- Nemrut Dağı’nın patlamasıyla gölün dışa akışı kapanmış, bu yüzden kapalı havza haline gelmiştir.
- Van, Erçek, Nazik, Haçlı (Balık) gölleri bu alanda bulunur.
🟢 Göller Yöresi Kapalı Havzası
- Karstik çukurların ve çevresinde yüksek dağların bulunmasıyla oluşur.
- Sular yeraltına sızdığı için denize ulaşamaz.
- Burdur, Acıgöl, Salda, Kestel gibi göller bu alandadır.
🌍 Türkiye’deki Akarsuların Sınıflandırılması
1. Başka Ülkeden Kaynağını Alıp Türkiye’den Denize Dökülenler
Meriç
- Bulgaristan’ın Rodop Dağları’ndan doğar, Ergene Irmağı ile birleşip Ege Denizi’ne dökülür.
- Döküldüğü yerde Meriç Deltası oluşur.
- Türkiye-Yunanistan sınırının büyük kısmını oluşturur.
- Eğim az, derinlik az → taşkın riski yüksektir.
Asi
- Lübnan Dağları’ndan doğar, Hatay’daki Amik Ovası’ndan geçerek Akdeniz’e dökülür.
- Kıta sahanlığı dar olduğu için delta oluşturamaz.
- Yatak eğimi azalır → Amik Ovası (alüvyal tabanlı ova) oluşur.
- Kısmen Türkiye-Suriye arasında doğal sınır oluşturur.
2. Türkiye’den Kaynağını Alıp Başka Ülkeden Denize Dökülenler
Fırat
- Doğu Anadolu’dan doğar, Irak’ta Dicle ile birleşip Basra Körfezi’ne dökülür.
- Türkiye’nin en fazla hidroelektrik enerji sağlayan akarsuyudur.
- Üzerinde Atatürk, Keban, Karakaya barajları bulunur.
Dicle
- Kaynağını Elazığ’ın güneyindeki Hazar Gölü’nden alır.
- Fırat’la birleşerek Basra Körfezi’ne ulaşır.
- Üzerinde çok sayıda baraj gölü bulunur.
Aras ve Kura
- Kaynak: Erzurum–Kars Bölümü
- Azerbaycan topraklarında birleşip Hazar Gölü’ne dökülür.
- Aras nehri, Türkiye–Ermenistan ve Türkiye–Nahçıvan sınırını oluşturur.
Çoruh
- Doğu Karadeniz’den doğar, Gürcistan’ın Batum kentinde Karadeniz’e dökülür.
- Türkiye’nin en hızlı akan akarsuyudur → rafting turizmi gelişmiştir.
3. Kaynağını Türkiye’den Alıp Türkiye’den Denize Dökülenler
Ege Denizi’ne Dökülenler
| Akarsu | Özellik |
|---|---|
| Ergene | Eğim az, sık taşkın yapar. Meriç’e katılarak Ege’ye dökülür. |
| Bakırçay, Gediz, K. Menderes, B. Menderes | Büklümler yaparak akar (menderes), delta ovaları oluşturur. |
Karadeniz’e Dökülenler
| Akarsu | Özellik |
|---|---|
| Sakarya | İç Anadolu’dan doğar, Karadeniz’e dökülür. Adapazarı Ovası’nı oluşturur. Delta oluşturamaz. |
| Kızılırmak | Türkiye’nin en uzun akarsuyudur. Bafra Deltası’nı oluşturur. |
| Yeşilırmak | Çarşamba Deltası’nı oluşturur. Üzerinde Hasan Uğurlu ve Suat Uğurlu barajları vardır. |
Akdeniz’e Dökülenler
| Akarsu | Özellik |
|---|---|
| Dalaman | Rafting turizmi yapılır. |
| Aksu | Göller Yöresi’nden doğar, Antalya Ovası’nı verimli hale getirir. |
| Göksu | Taşeli Platosu’ndan gelir, Silifke Deltasını oluşturur. |
| Manavgat | Yeraltı sularından beslenir, Manavgat Şelalesi ile tanınır. |
| Ceyhan | Elbistan’dan doğar, Seyhan’la birlikte Çukurova’yı oluşturur. |
| Seyhan | Uzunyayla Platosu’ndan doğar, Seyhan Barajı üzerinde yer alır. |
📘 Özet Bilgi Kutusu
| Açık Havza | Sularını denize ulaştırır (örnek: Kızılırmak). |
| Kapalı Havza | Sularını denize ulaştıramaz (örnek: Tuz Gölü). |
| Rejim Düzensizliği | Yağış ve mevsim farklılıklarından kaynaklanır. |
| En Uzun Akarsu | Kızılırmak |
| En Hızlı Akarsu | Çoruh |
| En Geniş Açık Havza | Karadeniz Havzası |
| En Büyük Kapalı Havza | Tuz Gölü Havzası |
Pekiştirme Soruları 📝
1. Türkiye'den doğup, Gürcistan'ın Batum kentinden Karadeniz'e dökülen ve Türkiye'nin en hızlı akan akarsuyu olarak bilinen nehir hangisidir?
- Fırat
- Dicle
- Aras
- Çoruh
- Yeşilırmak
Çözüm: Doğu Karadeniz dağlarından doğup, çok eğimli bir yatakta aktığı için Türkiye'nin en yüksek akış hızına sahip olan ve rafting turizmiyle ünlü akarsu Çoruh'tur. Ülke sınırları dışına çıkarak Gürcistan'dan Karadeniz'e dökülür.
Doğru Cevap: D
Doğru Cevap: D
2. Bulgaristan'dan doğup, Ergene Irmağı ile birleşerek Ege Denizi'ne dökülen ve yatak eğiminin az olması nedeniyle taşkın riski taşıyan sınır akarsuyumuz hangisidir?
- Asi
- Aras
- Kura
- Fırat
- Meriç
Çözüm: Kaynağını Bulgaristan'dan alan, Türkiye-Yunanistan sınırını çizen ve yatak eğiminin çok az olduğu Ergene Havzası'nda aktığı için sık sık taşkınlara neden olan akarsu Meriç'tir.
Doğru Cevap: E
Doğru Cevap: E
Ünite 3: Türkiye'nin Yer Şekilleri ve Özellikleri
Bölüm 7/8: Akarsular ve Havzaları 🏞️
4. TÜRKİYE’NİN AKARSULARI VE HAVZALARI
1. Akarsu Nedir?
Aşındırma sonucu oluşturdukları vadiler boyunca, eğim doğrultusunda sürekli veya mevsimlik olarak akan sulara akarsu denir. Türkiye’nin yeryüzü şekillerinin oluşumunda en etkili dış kuvvet akarsulardır.
2. Türkiye’deki Akarsuları Etkileyen Faktörler
🏔️ Eğim Faktörü
Türkiye dağlık ve eğimli bir ülkedir. Bu nedenle akarsuların:
- Yatak eğimi fazladır.
- Akış hızı yüksektir.
- Aşındırma güçleri fazladır.
- Derin vadiler oluştururlar.
- Erozyon etkileri belirgindir.
- Baraj yapımına elverişlidirler.
- Tarımda doğrudan sulama için uygun değildirler.
- Sel ve taşkın riski düşüktür.
- Ulaşımda kullanılamazlar.
- Rafting sporlarına uygundurlar.
- Rejimleri düzensizdir.
- Boyları kısadır (yarımada etkisiyle).
🌦️ İklim Faktörü
- Türkiye’de yağış rejimi düzensizdir.
- Akarsuların akış rejimi de bu nedenle düzensizdir.
- Karadeniz Bölgesi akarsuları dışında kalanlar yazın su miktarını kaybeder.
- Yaz ayları sıcak ve kurak, ilkbahar ayları yağışlı olduğundan, akarsuların debisi ilkbaharda en yüksektir.
⚠️ Dikkat Edilmeli: Türkiye’de akarsular kısa boyludur, rejimleri düzensizdir, eğimleri fazladır. Bu durumun nedeni; ülkenin dağlık yapısı, iklim farklılıkları ve yarımada özelliğidir.
3. Akarsu Havzaları
Tanım: Bir akarsuyun kollarıyla birlikte sularını topladığı alana havza denir.
- Açık havza: Sularını denizlere ulaştıran alanlardır.
🔹 Örnek: Kızılırmak, Yeşilırmak, Gediz, Seyhan, Ceyhan - Kapalı havza: Sularını denizlere ulaştıramayan alanlardır.
🔹 Örnek: Aras, Kura, Van Gölü, Tuz Gölü, Göller Yöresi
🗺️ Türkiye’nin Kapalı Havza Alanları ve Özellikleri
🔵 Tuz Gölü Kapalı Havzası
- Türkiye’nin en büyük kapalı havzasıdır.
- Oluşum nedenleri: Bölgenin çevresinin yüksek dağlarla kaplı olması; yağışın az, buharlaşmanın fazla olması.
- Örnek yerler: Konya Ovası, Tuz, Eber, Akşehir, Beyşehir Gölleri.
🟡 Aras ve Kura Kapalı Havzası
- Kuzeydoğu Anadolu’da yer alır.
- Aras ve Kura nehirleri Türkiye sınırlarını geçip Azerbaycan’da birleşir ve Hazar Gölü’ne dökülür.
- Hazar Gölü, dünyanın en büyük kapalı havzasıdır.
- Bu alanda Çıldır Gölü de bulunur.
🔴 Van Gölü Kapalı Havzası
- Tektonik kökenlidir.
- Van Gölü çukurunun bulunması ve çevresinin yüksek dağlarla çevrili olmasıyla oluşmuştur.
- Nemrut Dağı’nın patlamasıyla gölün dışa akışı kapanmış, bu yüzden kapalı havza haline gelmiştir.
- Van, Erçek, Nazik, Haçlı (Balık) gölleri bu alanda bulunur.
🟢 Göller Yöresi Kapalı Havzası
- Karstik çukurların ve çevresinde yüksek dağların bulunmasıyla oluşur.
- Sular yeraltına sızdığı için denize ulaşamaz.
- Burdur, Acıgöl, Salda, Kestel gibi göller bu alandadır.
🌍 Türkiye’deki Akarsuların Sınıflandırılması
1. Başka Ülkeden Kaynağını Alıp Türkiye’den Denize Dökülenler
Meriç
- Bulgaristan’ın Rodop Dağları’ndan doğar, Ergene Irmağı ile birleşip Ege Denizi’ne dökülür.
- Döküldüğü yerde Meriç Deltası oluşur.
- Türkiye-Yunanistan sınırının büyük kısmını oluşturur.
- Eğim az, derinlik az → taşkın riski yüksektir.
Asi
- Lübnan Dağları’ndan doğar, Hatay’daki Amik Ovası’ndan geçerek Akdeniz’e dökülür.
- Kıta sahanlığı dar olduğu için delta oluşturamaz.
- Yatak eğimi azalır → Amik Ovası (alüvyal tabanlı ova) oluşur.
- Kısmen Türkiye-Suriye arasında doğal sınır oluşturur.
2. Türkiye’den Kaynağını Alıp Başka Ülkeden Denize Dökülenler
Fırat
- Doğu Anadolu’dan doğar, Irak’ta Dicle ile birleşip Basra Körfezi’ne dökülür.
- Türkiye’nin en fazla hidroelektrik enerji sağlayan akarsuyudur.
- Üzerinde Atatürk, Keban, Karakaya barajları bulunur.
Dicle
- Kaynağını Elazığ’ın güneyindeki Hazar Gölü’nden alır.
- Fırat’la birleşerek Basra Körfezi’ne ulaşır.
- Üzerinde çok sayıda baraj gölü bulunur.
Aras ve Kura
- Kaynak: Erzurum–Kars Bölümü
- Azerbaycan topraklarında birleşip Hazar Gölü’ne dökülür.
- Aras nehri, Türkiye–Ermenistan ve Türkiye–Nahçıvan sınırını oluşturur.
Çoruh
- Doğu Karadeniz’den doğar, Gürcistan’ın Batum kentinde Karadeniz’e dökülür.
- Türkiye’nin en hızlı akan akarsuyudur → rafting turizmi gelişmiştir.
3. Kaynağını Türkiye’den Alıp Türkiye’den Denize Dökülenler
Ege Denizi’ne Dökülenler
| Akarsu | Özellik |
|---|---|
| Ergene | Eğim az, sık taşkın yapar. Meriç’e katılarak Ege’ye dökülür. |
| Bakırçay, Gediz, K. Menderes, B. Menderes | Büklümler yaparak akar (menderes), delta ovaları oluşturur. |
Karadeniz’e Dökülenler
| Akarsu | Özellik |
|---|---|
| Sakarya | İç Anadolu’dan doğar, Karadeniz’e dökülür. Adapazarı Ovası’nı oluşturur. Delta oluşturamaz. |
| Kızılırmak | Türkiye’nin en uzun akarsuyudur. Bafra Deltası’nı oluşturur. |
| Yeşilırmak | Çarşamba Deltası’nı oluşturur. Üzerinde Hasan Uğurlu ve Suat Uğurlu barajları vardır. |
Akdeniz’e Dökülenler
| Akarsu | Özellik |
|---|---|
| Dalaman | Rafting turizmi yapılır. |
| Aksu | Göller Yöresi’nden doğar, Antalya Ovası’nı verimli hale getirir. |
| Göksu | Taşeli Platosu’ndan gelir, Silifke Deltasını oluşturur. |
| Manavgat | Yeraltı sularından beslenir, Manavgat Şelalesi ile tanınır. |
| Ceyhan | Elbistan’dan doğar, Seyhan’la birlikte Çukurova’yı oluşturur. |
| Seyhan | Uzunyayla Platosu’ndan doğar, Seyhan Barajı üzerinde yer alır. |
📘 Özet Bilgi Kutusu
| Açık Havza | Sularını denize ulaştırır (örnek: Kızılırmak). |
| Kapalı Havza | Sularını denize ulaştıramaz (örnek: Tuz Gölü). |
| Rejim Düzensizliği | Yağış ve mevsim farklılıklarından kaynaklanır. |
| En Uzun Akarsu | Kızılırmak |
| En Hızlı Akarsu | Çoruh |
| En Geniş Açık Havza | Karadeniz Havzası |
| En Büyük Kapalı Havza | Tuz Gölü Havzası |
Pekiştirme Soruları 📝
1. Türkiye'den doğup, Gürcistan'ın Batum kentinden Karadeniz'e dökülen ve Türkiye'nin en hızlı akan akarsuyu olarak bilinen nehir hangisidir?
- Fırat
- Dicle
- Aras
- Çoruh
- Yeşilırmak
Çözüm: Doğu Karadeniz dağlarından doğup, çok eğimli bir yatakta aktığı için Türkiye'nin en yüksek akış hızına sahip olan ve rafting turizmiyle ünlü akarsu Çoruh'tur. Ülke sınırları dışına çıkarak Gürcistan'dan Karadeniz'e dökülür.
Doğru Cevap: D
Doğru Cevap: D
2. Bulgaristan'dan doğup, Ergene Irmağı ile birleşerek Ege Denizi'ne dökülen ve yatak eğiminin az olması nedeniyle taşkın riski taşıyan sınır akarsuyumuz hangisidir?
- Asi
- Aras
- Kura
- Fırat
- Meriç
Çözüm: Kaynağını Bulgaristan'dan alan, Türkiye-Yunanistan sınırını çizen ve yatak eğiminin çok az olduğu Ergene Havzası'nda aktığı için sık sık taşkınlara neden olan akarsu Meriç'tir.
Doğru Cevap: E
Doğru Cevap: E