Bölüm 9: Kıyı Tipleri, Yeraltı Suları ve Doğal Güzellikler 🏖️
🌊 6. TÜRKİYE’NİN KIYI TİPLERİ
Türkiye’nin kıyı tipleri, dağların uzanış yönü, jeolojik yapı, yer şekilleri ve deniz seviyesindeki değişimlere bağlı olarak farklılık gösterir.
🧭 Kıyı Tiplerine Genel Bakış
| Kıyı Tipi | Oluşum Nedeni | Görüldüğü Yerler |
|---|---|---|
| Boyuna Kıyı Tipi | Dağların denize paralel uzanması | Akdeniz ve Karadeniz kıyıları |
| Enine Kıyı Tipi | Dağların denize dik uzanması | Ege kıyıları |
| Ria Tipi Kıyı | Eski akarsu vadilerinin deniz suları altında kalması | İstanbul, Çanakkale, Muğla çevresi |
| Dalmaçya Kıyı Tipi | Kıyıya paralel dağların deniz suları altında kalması | Antalya (Kaş–Finike arası) |
| Limanlı Kıyı Tipi | Koy ağızlarının dalga biriktirmesiyle kapanması | Terkos, Büyükçekmece, Küçükçekmece Gölleri |
📍 Ayrıntılı Kıyı Tipleri
1. Boyuna Kıyı Tipi
- Dağlar denize paralel uzanır.
- Kıyılar girintili çıkıntılı değildir.
- Doğal liman azdır.
- Akdeniz ve Karadeniz kıyılarında görülür.
- Ulaşım zordur. Dağlar kıyı ile iç kesimler arasındaki bağlantıyı engeller.
📌 Örnek: Rize, Sinop, Antalya kıyıları
2. Enine Kıyı Tipi
- Dağlar denize dik uzanır.
- Kıyılar girintili çıkıntılıdır.
- Doğal liman sayısı fazladır.
- Ege Denizi’nde kıyı uzunluğu fazla olmasına rağmen yüzölçümü azdır.
- Ulaşım kolaydır.
📌 Örnek: İzmir, Kuşadası, Bodrum kıyıları
3. Ria Tipi Kıyı
- Eski akarsu vadilerinin deniz suları altında kalması sonucu oluşur.
- Girintili–çıkıntılı yapıdadır.
- Doğal limanlara elverişlidir.
📌 Örnek: İstanbul (Boğaziçi), Çanakkale Boğazı, Muğla kıyıları
4. Dalmaçya Kıyı Tipi
- Kıyıya paralel dağların alçak kesimlerinin deniz altında kalmasıyla oluşur.
- Girintili–çıkıntılıdır, adalar ve burunlar fazladır.
- Finike–Kaş arasında görülür.
📌 Örnek: Antalya (Teke Yarımadası)
5. Limanlı Kıyı Tipi
- Koy ağızlarının dalga biriktirmesiyle kapanması sonucu oluşur.
- Kıyıda lagün (kıyı set gölü) görülür.
📌 Örnek: Terkos, Büyükçekmece, Küçükçekmece gölleri
6. Türkiye’de Görülmeyen Kıyı Tipleri
- Skyer ve Fiyort Kıyıları: Buzullar deniz kıyısında etkili olmadığından oluşmaz.
- Mercanlı Kıyılar: Mercan canlıları yoktur (sıcak deniz ekvatoral koşulları gerek).
- Haliç Kıyıları: Gel-git farkı az olduğu için oluşmaz.
Türkiye matematik konumu gereği orta kuşakta bulunur, buzul etkisi ve gel-git farkı azdır.
💧 7. TÜRKİYE’NİN YERALTI SU KAYNAKLARI
Yeraltı suları, yağmur ve kar sularının toprağın altına sızmasıyla oluşur. Türkiye’de yeraltı su kaynakları çeşitli jeolojik koşullara bağlı olarak dört grupta incelenir:
1️⃣ Yamaç Kaynağı
- Yağan suların yamaç boyunca geçirimsiz tabakalara sızması sonucu oluşur.
- Türkiye’de en yaygın görülen kaynak türüdür.
- Su debisi mevsimlere göre değişir.
📌 Özellik: Soğuk, içme suyu olarak kullanılır.
2️⃣ Karstik Kaynak
- Kireçtaşı (karstik) arazilerde görülür.
- En fazla Akdeniz Bölgesi’ndedir.
- Sular soğuk ve kireçlidir.
- Yağışa bağlı olarak debisi artar ya da azalır.
📌 Örnek: Manavgat, Düden, Pınarbaşı kaynakları
3️⃣ Fay Kaynağı
- Kırıklı (faylı) arazilerde oluşur.
- En fazla Ege Bölgesi’nde görülür.
- Suları sıcaktır; kaplıca ve ılıca suları bu kaynaklardandır.
- Jeotermal enerji üretimi ve sağlık turizmi açısından önemlidir.
📌 Örnek: Afyon, Kızılcahamam, Balçova, Kozaklı kaplıcaları
4️⃣ Artezyen Kaynağı
- Genellikle ovalarda iki geçirimsiz tabaka arasında kalmış sulardır.
- İnsanlar sondajla ulaşır.
- İlk çıktığında basınçlı ve güçlü akar; zamanla pompalarla çekilir.
- Tarımda sulama amacıyla kullanılır.
📌 En çok görüldüğü yerler: Konya, Eskişehir, Ankara ovaları
🪨 8. TÜRKİYE’DE YER ŞEKİLLERİNE BAĞLI DOĞAL GÜZELLİKLER
Türkiye’nin karstik, faylı ve aşındırma–biriktirme süreçleri sonucu oluşmuş doğal güzellikleri aşağıda verilmiştir:
🌿 Dalgalarla Oluşan Şekiller
- Aşındırma şekilleri (Falezler): Karadeniz ve Akdeniz kıyılarında
- Biriktirme şekilleri: Kumsal, Kıyı Oku, Tombolo (Bağlama kordonu), Kıyı Set Gölleri (lagün) → Ege ve Marmara kıyılarında görülür.
📌 Örnek: Büyükçekmece, Küçükçekmece, Terkos Gölleri
🌋 Kimyasal Birikim Şekilleri
Pamukkale Travertenleri (Denizli): Kalsiyum karbonat çökelmesiyle oluşmuştur. Termal suların yeryüzüne çıkışıyla oluşan beyaz tabakalı birikim alanıdır.
🕳️ Mağaralar (Karstik Aşınım Şekilleri)
Türkiye’nin karstik arazilerinde erimenin sonucu oluşan mağaralar doğal turizm alanlarıdır:
| Mağara | Bulunduğu Yer |
|---|---|
| Karain Mağarası | Antalya |
| Damlataş Mağarası | Alanya |
| İnsuyu Mağarası | Burdur |
| Cennet ve Cehennem Obrukları | Mersin |
| Yediuyurlar Mağarası | Tarsus |
| Ballıca Mağarası | Tokat |
🌀 Dikkat Kutuları (ÖSYM tipi vurgular)
- 📘 Dikkat! Türkiye’de rüzgar aşındırma ve biriktirme şekilleri, en fazla İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu’da görülür (bitki örtüsü zayıf).
- Buzul şekilleri, Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz Dağları’nda gözlenir.
- Aktif yanardağ olmadığı için gayzer kaynak yoktur.
Pekiştirme Soruları 📝
- Dalmaçya
- Enine
- Boyuna
- Ria
- Limanlı
Doğru Cevap: D
- Karstik
- Yamaç
- Artezyen
- Voklüz
- Fay
Doğru Cevap: E
Bölüm 9: Kıyı Tipleri, Yeraltı Suları ve Doğal Güzellikler 🏖️
🌊 6. TÜRKİYE’NİN KIYI TİPLERİ
Türkiye’nin kıyı tipleri, dağların uzanış yönü, jeolojik yapı, yer şekilleri ve deniz seviyesindeki değişimlere bağlı olarak farklılık gösterir.
🧭 Kıyı Tiplerine Genel Bakış
| Kıyı Tipi | Oluşum Nedeni | Görüldüğü Yerler |
|---|---|---|
| Boyuna Kıyı Tipi | Dağların denize paralel uzanması | Akdeniz ve Karadeniz kıyıları |
| Enine Kıyı Tipi | Dağların denize dik uzanması | Ege kıyıları |
| Ria Tipi Kıyı | Eski akarsu vadilerinin deniz suları altında kalması | İstanbul, Çanakkale, Muğla çevresi |
| Dalmaçya Kıyı Tipi | Kıyıya paralel dağların deniz suları altında kalması | Antalya (Kaş–Finike arası) |
| Limanlı Kıyı Tipi | Koy ağızlarının dalga biriktirmesiyle kapanması | Terkos, Büyükçekmece, Küçükçekmece Gölleri |
📍 Ayrıntılı Kıyı Tipleri
1. Boyuna Kıyı Tipi
- Dağlar denize paralel uzanır.
- Kıyılar girintili çıkıntılı değildir.
- Doğal liman azdır.
- Akdeniz ve Karadeniz kıyılarında görülür.
- Ulaşım zordur. Dağlar kıyı ile iç kesimler arasındaki bağlantıyı engeller.
📌 Örnek: Rize, Sinop, Antalya kıyıları
2. Enine Kıyı Tipi
- Dağlar denize dik uzanır.
- Kıyılar girintili çıkıntılıdır.
- Doğal liman sayısı fazladır.
- Ege Denizi’nde kıyı uzunluğu fazla olmasına rağmen yüzölçümü azdır.
- Ulaşım kolaydır.
📌 Örnek: İzmir, Kuşadası, Bodrum kıyıları
3. Ria Tipi Kıyı
- Eski akarsu vadilerinin deniz suları altında kalması sonucu oluşur.
- Girintili–çıkıntılı yapıdadır.
- Doğal limanlara elverişlidir.
📌 Örnek: İstanbul (Boğaziçi), Çanakkale Boğazı, Muğla kıyıları
4. Dalmaçya Kıyı Tipi
- Kıyıya paralel dağların alçak kesimlerinin deniz altında kalmasıyla oluşur.
- Girintili–çıkıntılıdır, adalar ve burunlar fazladır.
- Finike–Kaş arasında görülür.
📌 Örnek: Antalya (Teke Yarımadası)
5. Limanlı Kıyı Tipi
- Koy ağızlarının dalga biriktirmesiyle kapanması sonucu oluşur.
- Kıyıda lagün (kıyı set gölü) görülür.
📌 Örnek: Terkos, Büyükçekmece, Küçükçekmece gölleri
6. Türkiye’de Görülmeyen Kıyı Tipleri
- Skyer ve Fiyort Kıyıları: Buzullar deniz kıyısında etkili olmadığından oluşmaz.
- Mercanlı Kıyılar: Mercan canlıları yoktur (sıcak deniz ekvatoral koşulları gerek).
- Haliç Kıyıları: Gel-git farkı az olduğu için oluşmaz.
Türkiye matematik konumu gereği orta kuşakta bulunur, buzul etkisi ve gel-git farkı azdır.
💧 7. TÜRKİYE’NİN YERALTI SU KAYNAKLARI
Yeraltı suları, yağmur ve kar sularının toprağın altına sızmasıyla oluşur. Türkiye’de yeraltı su kaynakları çeşitli jeolojik koşullara bağlı olarak dört grupta incelenir:
1️⃣ Yamaç Kaynağı
- Yağan suların yamaç boyunca geçirimsiz tabakalara sızması sonucu oluşur.
- Türkiye’de en yaygın görülen kaynak türüdür.
- Su debisi mevsimlere göre değişir.
📌 Özellik: Soğuk, içme suyu olarak kullanılır.
2️⃣ Karstik Kaynak
- Kireçtaşı (karstik) arazilerde görülür.
- En fazla Akdeniz Bölgesi’ndedir.
- Sular soğuk ve kireçlidir.
- Yağışa bağlı olarak debisi artar ya da azalır.
📌 Örnek: Manavgat, Düden, Pınarbaşı kaynakları
3️⃣ Fay Kaynağı
- Kırıklı (faylı) arazilerde oluşur.
- En fazla Ege Bölgesi’nde görülür.
- Suları sıcaktır; kaplıca ve ılıca suları bu kaynaklardandır.
- Jeotermal enerji üretimi ve sağlık turizmi açısından önemlidir.
📌 Örnek: Afyon, Kızılcahamam, Balçova, Kozaklı kaplıcaları
4️⃣ Artezyen Kaynağı
- Genellikle ovalarda iki geçirimsiz tabaka arasında kalmış sulardır.
- İnsanlar sondajla ulaşır.
- İlk çıktığında basınçlı ve güçlü akar; zamanla pompalarla çekilir.
- Tarımda sulama amacıyla kullanılır.
📌 En çok görüldüğü yerler: Konya, Eskişehir, Ankara ovaları
🪨 8. TÜRKİYE’DE YER ŞEKİLLERİNE BAĞLI DOĞAL GÜZELLİKLER
Türkiye’nin karstik, faylı ve aşındırma–biriktirme süreçleri sonucu oluşmuş doğal güzellikleri aşağıda verilmiştir:
🌿 Dalgalarla Oluşan Şekiller
- Aşındırma şekilleri (Falezler): Karadeniz ve Akdeniz kıyılarında
- Biriktirme şekilleri: Kumsal, Kıyı Oku, Tombolo (Bağlama kordonu), Kıyı Set Gölleri (lagün) → Ege ve Marmara kıyılarında görülür.
📌 Örnek: Büyükçekmece, Küçükçekmece, Terkos Gölleri
🌋 Kimyasal Birikim Şekilleri
Pamukkale Travertenleri (Denizli): Kalsiyum karbonat çökelmesiyle oluşmuştur. Termal suların yeryüzüne çıkışıyla oluşan beyaz tabakalı birikim alanıdır.
🕳️ Mağaralar (Karstik Aşınım Şekilleri)
Türkiye’nin karstik arazilerinde erimenin sonucu oluşan mağaralar doğal turizm alanlarıdır:
| Mağara | Bulunduğu Yer |
|---|---|
| Karain Mağarası | Antalya |
| Damlataş Mağarası | Alanya |
| İnsuyu Mağarası | Burdur |
| Cennet ve Cehennem Obrukları | Mersin |
| Yediuyurlar Mağarası | Tarsus |
| Ballıca Mağarası | Tokat |
🌀 Dikkat Kutuları (ÖSYM tipi vurgular)
- 📘 Dikkat! Türkiye’de rüzgar aşındırma ve biriktirme şekilleri, en fazla İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu’da görülür (bitki örtüsü zayıf).
- Buzul şekilleri, Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz Dağları’nda gözlenir.
- Aktif yanardağ olmadığı için gayzer kaynak yoktur.
Pekiştirme Soruları 📝
- Dalmaçya
- Enine
- Boyuna
- Ria
- Limanlı
Doğru Cevap: D
- Karstik
- Yamaç
- Artezyen
- Voklüz
- Fay
Doğru Cevap: E