OSMANLI KÜLTÜR & UYGARLIK — BÖLÜM 1
Yönetim Felsefesi • Hükümdar ve Semboller • Padişah Yetkileri • Saray Teşkilatı • Divan-ı Hümâyun

• Türk–İslam sentezi: Orta Asya töresinin kuralları + İslam hukuku (şer‘î) + fethedilen yerlerin örfi teamülleri bir araya geldi.
• Teokratik meşruiyet: Özünde teokratik unsurlar baskındır; dinî alanda Şeyhülislâm fetva otoritesidir.
• Merkezileşme: İlk dönemlerde gaza–uc yapısı; I. Murad’la kul sistemi, Fatih’le merkezî hukuk, Kanuni’yle kanun–şer‘î uyumu tamamlandı.
• Mutlak monarşi: Padişah yasama (örfî), yürütme ve yargı atamalarında belirleyicidir; fakat şer‘î alanda fetva sınırı vardır.
• 19. yy dönüşümü: 1839 Tanzimat → kanun üstünlüğü vurgusu; 1876 Kanun-ı Esasi → meclis ve anayasal düzen denemesi.

Unvanlar (döneme ve bağlama göre)

• Bey / Gazi: İlk dönem savaşçı beylik geleneği.
• Han • Hakan • Hünkâr • Padişah • Sultan: Türk–İslam hükümdarlık geleneğinden; egemenlik ve koruyuculuk vurgusu.
• Hüdâvendigâr: “Rabbin ihsanına mazhar” unvanı (I. Murad için lakap).
• Halife: Yavuz’dan sonra hilafet iddiası; dinî liderlik meşruiyeti.
• Kayser-i Rûm: Fatih’in Roma mirasına atıf yapan unvanı.

Semboller (Egemenliğin Görünür İşaretleri)

• Hutbe: Cuma hutbesinde padişah adı okunması; de jure egemenlik ilanı.
• Sikke: Padişah adına para bastırmak; mali egemenlik.
• Tuğra: Padişahın imza nişanı; tuğra resmi gelir doğurur.
• Tuğ: Altın işlemeli sancak/sorguç; orduda hükümdar alameti.
• Çetr: Saltanat şemsiyesi; törensel üstünlük.
• Hilat: Şeref kaftanı; atama ve ödüllerde giydirilir.
• Sancak: Saltanat sancağı ve ordu sancakları.
• Davul–Nakkare: Hâkimiyet ve ordu düzeninin sesi.
• Kılıç Alayı: Kılıç kuşanma töreni; fiilî tahta çıkış sembolü.
• Otağ: Seferde padişah çadırı; taşra sarayı işlevi.
• Taht: Meşruiyetin maddi simgesi.

1) Yargıya İlişkin

• Müsadere: Haksız kazanç sağlayanların veya devlet aleyhine suç işleyenlerin mallarına devletçe el konulması. (II. Mahmud döneminde kapsamı daraltıldı; Tanzimat’ta hukukileştirildi.)
• Kulluk Hakkı: Kul statüsündeki kişiler (devşirme kökenli kapıkulları) üzerinde padişahın mutlak tasarrufu; görev–terfi–ceza süreçleri.

2) Yürütme

• Divan-ı Hümâyun ile birlikte kullanılır; sadrazam başkanlığında yürütülür, padişah dilerse Kasr-ı Adl’dan izler.
• Sefer–Ordu: Padişah ordunun başında sefere çıkar (istisna dönemler hariç). Seferde otağ, merkezde Bâb-ı Hümâyun.
• Atama: Vezir, beylerbeyi, sancakbeyi, kadı vb. tayinler; berat (atama belgesi) ile yapılır.
• İstanbul yönetimi: Şehremini (belediye), Taht Kadısı (yargı), Yeniçeri Ağası (asayiş), Kaptan-ı Derya (boğaz güvenliği), Sadrazam (genel icra), Muhtesip (pazar–fiyat) birimleriyle yürür.

3) Yasama (Örfî)

• Ferman: Padişahın yazılı emri. Hatt-ı Hümâyun padişahın kendi el yazısıyla tasdik ettiği metindir.
• Kanunname: Birçok konuyu bir araya alan örfî yasa metni (ör. Kanunname-i Âl-i Osman).
• Adaletname: Halkın korunması, zulmün önlenmesi için çıkarılan düzenleme ve uyarılar.
• Berat: Atama/beraat belgesi; tımar/iltizam tahsisi veya memuriyet tayini.
• Temel İlkeler:
  • Devlet-i ebed müddet: Devletin sürekliliği ideali.
  • Nizâm-ı Âlem: Kamu düzeni, istikrar.
  • Kanun-ı kadîm: Eski teamüllerin korunması.

1) Enderun (İç Saray)

• İşlev: Devletin üst düzey yöneticilerini yetiştiren eğitim ve terbiye kurumu; kul sisteminin okuludur.
• Bölümler (örnek): Has Oda, Hazine Odası, Seferli, Doğancılar, Kiler vb. — her biri devlet hizmetine hazırlayan görev okulları.
• Kadro akışı: Enderun → çavuşluk–müteferrikalık–kapıcıbaşılık → paşalık/vezirlik.

2) Birûn (Dış Saray)

• İşlev: Günlük devlet işleri ve teşrifatın yürütüldüğü dış hizmetler.
• Birimler: Bâb-ı Âsafî (Sadrazam kapısı), Bâb-ı Defterî (maliye), Matbah-ı Âmire (mutfak), Cebehane, Mehterhane vb.

3) Harem

• İşlev: Padişahın özel hayatı ve hanedan hiyerarşisinin mekânı; Valide Sultan ve Hasekiler sıradüzeni.
• Evlilik: Osmanlı’da saray dışı evlenmek yasaktır; hanedanın güvenliği için iç düzen tercih edilir.
• Eğitim: Cariyelerin görgü–lisan–sanat eğitimi; hanedan mensuplarının terbiyesi.

Kurumsal Çerçeve

• Kuruluş: İlk şekli Orhan Bey devrinde; klasik formu Fatih’te tamamlandı.
• Toplanma: Sarayda; padişah toplantıları Kasr-ı Adl denilen pencereden izler.
• Kayıt: Kararlar Mühimme Defterleri’ne yazılır.
• Yetki: Siyasî, askerî, malî, adlî konularda istişare ve karar; icra sadrazamdadır.

Üyeler ve Görevleri

1. Sadrazam (Vezir-i Azam): Padişahtan sonra en yetkili; mühür onda. Seferde Serdar-ı Ekrem olur. Atama–azil yetkileri geniştir.
2. Kubbealtı Vezirleri: Sadrazam yardımcıları; eyalet tecrübesi şartı yaygındır.
3. Kazasker (Rumeli/Anadolu): Şer‘î yargı ve eğitim işlerinden sorumlu; kadı ve müderris atamalarını yapar. Yüksek yargı (temyiz) merciidir.
4. Defterdar(lar): Maliye—bütçe, vergi, dirlik, gümrük. Gelir–gider dengesini yönetir.
5. Nişancı: Tuğra çeker; tapu–tahrir defterlerini tutar; protokol–yazışma dilinin (inşa) ustasıdır.
6. Reisülküttap: (Klasik dönemde) divanın yazı işlerinin başı; XVII. yy sonlarından itibaren Hariciye’ye evrilir (dışişleri).
7. Şeyhülislâm: Divan üyesi değildir; fakat fetvası siyasî meşruiyet açısından bağlayıcı etki doğurabilir (atama–görevden alma yetkisi padişaha aittir).
8. Yeniçeri Ağası: Askerî iç güvenlik—İstanbul emniyeti; kararların ocaklara tebliği.
9. Kaptan-ı Derya: Donanma kumandanı (ilk: Karamürsel Alp); deniz güvenliği–ticaret.

Osmanlı’da Toplanan Diğer Divanlar

• Ayak Divanı: Padişahın halkı doğrudan dinlediği olağanüstü divan.
• Galebe Divanı: Yabancı elçilerin kabulü; protokol ağırlıklıdır.
• Sefer Divanı: Sefer sırasında ordugâhta toplanan divan.
• At Divanı: Sefer hazırlığı ve yoklamalar için.
• Ulûfe Divanı: Kapıkulu maaşlarının ödendiği divan.
• İkindi Divanı: Gün içinde tamamlanamayan işlerin sadrazam konaklarında görüşüldüğü toplantı.