OSMANLI KÜLTÜR & UYGARLIK — BÖLÜM 2
Toplum Yapısı • Yöneten-Yönetilen • Sınıflar (Seyfiye-Kalemiye-İlmiye) • Taşra Teşkilatı • Eyalet Düzeni • Hukuk, Kadı, Mahkemeler
Osmanlı’da Toplum Yapısı (Millet Sistemi • Reaya/Askerî)
+
Millet Sistemi
- Toplum din esaslı “millet”lere ayrılır: Millet-i Hâkime (Müslümanlar) ve gayrimüslim millet-i mahkume (Rum, Ermeni, Yahudi cemaatleri vb.).
- Her millet, dinî-hukukî meselelerinde kendi ruhani reisliği ve cemaat düzeniyle otonom hareket edebilir (evlenme-boşanma, vakıf işleri vb.).
Yöneten–Yönetilen Ayrımı
- Askerî (Yönetenler): Vergiden muaf sınıf; kapıkulu, timarlı sipahi, ulemâ, bürokrasi (seyfiye-ilmiye-kalemiye). “Askerî” terimi hem askerleri hem yönetsel eliti kapsar.
- Reaya (Yönetilenler): Üretici tabaka (çiftçi, köylü, göçebe, esnaf-tüccar vb.); vergi yükümlüsüdür. “Üreten reaya, vergi veren reaya, savaşan reaya” üçlemesi ekonomi-güvenlik dengesini anlatır.
- Sosyal hareketlilik: Yatay/dikey geçiş mümkündür; reayadan biri berat ile (ör. tımar tevcihi/iltizam) idari görev alabilir. (Islahat Fermanı’na kadar yüksek memuriyetler için Müslüman olma şartı genel kuraldır.)
Kavramlar: Berat (atama/tasarruf belgesi) • Avârız (olağanüstü vergi) • İstimalet (hoşgörü-rıza siyaseti).
Yöneten Sınıflar: Seyfiye • Kalemiye • İlmiye
+
Seyfiye (Kılıç/Eyalet Yönetimi)
- Sadrazam, vezirler, beylerbeyi, sancakbeyi, yeniçeri ağası, kaptan-ı derya, subaşılar.
- Kaynak havuzu: Devşirme ve Enderun (kul sistemi) + akıncı/timarlı sipahi aristokrasisi.
Kalemiye (Bürokrasi/Maliye-Yazışma)
- Defterdar (maliye), Nişancı (tuğra-tahrir), Reisülküttap (yazışma/dışişlerine evrilir), kâtipler.
- Kaynak havuzu: Devşirme-Enderun kökeni yaygın; tahrir ve mühimme defterleri kurumsal bellek oluşturur.
İlmiye (Ulemâ/Eğitim-Hukuk-Din)
- Şeyhülislâm, Kazasker(ler), kadı, müftü, müderris.
- Görev sahaları: Tedris (eğitim), İftâ (fetva), Kazâ (yargı). İlmiye devşirme olamaz; medrese mezunu olma şartı esastır.
İlke: Yönetimde “hakkaniyet çemberi” — adalet → halk → servet → ordu → kanun → hükümdarlık → yeniden adalet.
Taşra Teşkilatı ve Vilayet Düzeni
+
Klasik Hiyerarşi
| İdari Birim | Yönetim | Güvenlik | Hukuk |
|---|---|---|---|
| Eyalet | Beylerbeyi | Subaşı | Kadı |
| Sancak | Sancakbeyi | Subaşı | Kadı |
| Kaza | Kadı | Subaşı | Kadı |
| Köy | Kethüda | Yiğitbaşı | Kadı Naibi |
Vilayet Nizamnameleri (Tanzimat Sonrası)
- 1864 Vilayet Nizamnamesi: İdari reform — Vilayet-Liva-Kaza-Köy.
- 1871 Nizamnamesi: Nahiye basamağı eklendi; modern valilik hiyerarşisi (Vali–Mutasarrıf–Kaymakam–Müdür–Muhtar).
Diğer Taşra Görevlileri
- Muhtesip: Çarşı-pazar denetimi, narh (fiyat) düzeni.
- Kapan Emini: Hububat/temel gıda toplanan kapan yerlerinin ve tartıların kontrolü.
- Beytülmal Emini: Devlet hazinesi emini; kamu alacaklarının korunması.
- Bâc Emini: Pazar ve ticaret vergilerini toplar.
- Gümrük Emini: Gümrük gelirleri ve ticaret geçişleri.
Eyalet Tipleri ve İmtiyazlı Eyaletler
+
Salyanesiz (Tımar Sistemli) Eyaletler
- Özellik: Gelir, tımar-zeâmet-has olarak dirlik şeklinde dağıtılır; askerî hizmet karşılığı toplanır.
- Örnekler: Rumeli, Budin, Bosna, Anadolu, Karaman, Sivas, Diyarbakır, Musul, Bağdat, Erzurum vb.
Salyaneli (Yıllıklı) Eyaletler
- Özellik: Yıllık salyane merkeze gönderilir; vergi/iltizam yoğun. Tımar yaygın değildir.
- Örnekler: Mısır, Habeş, Yemen, Bağdat’ın bir bölümü, Trablusgarp, Tunus, Cezayir.
İmtiyazlı Eyaletler (İç işlerinde özerk; dış işlerinde merkeze bağlı)
- Erdel, Eflak, Boğdan: Voyvoda yönetimi; vergi ve asker yükümlülüğü farklıdır.
- Kırım: Giray hanedanı; vergi vermez, asker verir (deniz akın gücü).
- Hicaz: Kutsal bölge — vergi ve asker yükümlülüğü yok; Emir/Şerif yönetimi, hac yollarının güvenliği esastır.
- Mısır: Valisine Hıdiv denir (özellikle 19. yy); mali ve idari ayrıcalıklar.
Yargı Bağımsızlığı İlkesi: Kadılar doğrudan kazaskere bağlıdır; eyalet yöneticileri (beylerbeyi/sancakbeyi) kadı kararına müdahale edemez. Bu, “yargının bağımsızlığı”nı sağlama çabasının erken örneğidir.
Hukuk Düzeni, Kadılar ve Mahkemeler
+
Hukuk Kaynakları
- Şer‘î hukuk (Kur’an-Sünnet-İcma-Kıyas) ve Örfî hukuk (padişahın kamu yararına koyduğu kanunlar) birlikte işler; çelişkide şer‘î önceliklidir.
- Adalet temsilcisi: Kazasker (Rumeli & Anadolu) üst yargı; Şeyhülislâm fetvalarıyla normatif sınır çizer.
Kadıların Görevleri
- Şer‘î davalara bakar, ferman-beratları halka duyurur.
- Avârız gibi vergilerin düzenli ve adil toplanmasını gözetir; yeni işletmelerin kuruluş onayı ve vergi oranlarının belirlenmesine katkı verir.
- Halk dilekçelerini Divan’a iletir; vakıf denetimi yapar.
- Mütevelli: Vakıf yöneticisi (kadı nezaretinde). Muhzır: Sanıkları mahkemeye getiren görevli. Kassam: Miras paylaşımı ve tereke defteri tutma görevlisi.
- Kararlar Şer‘iyye Sicilleri’ne kaydedilir (yerel tarih-sosyal yaşamın ana kaynağı).
Mahkemeler
Tanzimat Öncesi
- Şer‘iyye Mahkemeleri: Müslümanlar arası davalar ve karma davaların büyük kısmı.
- Cemaat Mahkemeleri: Gayrimüslimlerin kendi kişisel hukukları.
- Konsolosluk Mahkemeleri: Yabancıların kendi aralarındaki çekişmeler.
Tanzimat Sonrası Eklenenler
- Nizamiye Mahkemeleri: Ceza-hukuk davaları için modern usul; temyiz zinciri.
- Ticaret Mahkemeleri: Ticarî uyuşmazlıklar (yerli-yabancı ortaklı davalar dahil).
- Karma/Şehbenderlik yetkileri: Devlet ile yabancı tebaa arasındaki ticarî davalarda konsolosluk-mahkeme işbirliği.
- Askerî/Reaya ayrımı vergi ve görev yükümlülüğünü tanımlar; askerî = vergi muaf, kamu hizmeti yükümlüsü.
- Seyfiye-Kalemiye-İlmiye üçlüsü, icra-kayıt-yargı/ilim dengesiyle devleti taşır.
- Tımar salyanesiz eyaletlerin omurgası; salyaneli eyaletler iltizam ve yıllık ödeme esaslıdır.
- Kadı hem hâkim hem şehir yöneticisi; siciller yerel tarihin ana kaynağıdır.
- 1864/1871 nizamnameleri modern vilayet düzenini kurar.
1) Osmanlı’da “Askerî” sınıf aşağıdakilerden hangisini doğrudan ifade eder?
Doğru: A — Askerî; seyfiye-kalemiye-ilmiye dâhil kamu hizmeti sınıfıdır, vergi muafıdır.
2) Reaya’dan bir kişinin yöneticiliğe geçişini sağlayan belge aşağıdakilerden hangisidir?
Doğru: B — Berat atama/tasarruf belgesidir.
3) Aşağıdakilerden hangisi Kalemiye sınıfına aittir?
Doğru: B — Nişancı, tuğra ve tahrir kayıtlarından sorumlu kalemiyedir.
4) Salyanesiz eyaletler için hangisi belirleyici özelliktir?
Doğru: A — Salyanesiz = tımar-zeâmet-has düzeni.
5) Aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi yanlıştır?
Doğru: D — Eflak/Boğdan “voyvoda” ile yönetilir.
6) “Muhtesip” ile ilgili doğru ifade hangisidir?
Doğru: C — Muhtesip fiyat-ölçü-tartı denetler.
7) Kadının “kassam” görevlisi ne yapar?
Doğru: D — Kassam tereke-miras işlerine bakar.
8) Tanzimat sonrası eklenen “Nizamiye Mahkemeleri”nin temel amacı nedir?
Doğru: B — Nizamiye modern usul/temyiz zinciri getirir.
9) Aşağıdakilerden hangisi Kalemiye değil, İlmiye görevlisidir?
Doğru: D — Kazasker ulemâ sınıfındadır.
10) Aşağıdaki uygulamalardan hangisi örfî hukuk alanına girer?
Doğru: A — Padişahın örfî düzenlemesidir.
11) Aşağıdaki il–görev eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?
Doğru: B — Kethüda, köyün idari temsilcisidir; tımar tevcihi yetkisi yoktur.
12) “Kapan Emini”nin sorumluluk alanı aşağıdakilerden hangisidir?
Doğru: B — Kapan eminliği hububat ve ölçü-tartı düzenine bakar.
© Etkileşimli sayfa — Ünite 4 / Bölüm 2: Toplum, sınıflar, taşra, eyalet, hukuk. Görsel kullanılmamıştır.
OSMANLI KÜLTÜR & UYGARLIK — BÖLÜM 2
Toplum Yapısı • Yöneten-Yönetilen • Sınıflar (Seyfiye-Kalemiye-İlmiye) • Taşra Teşkilatı • Eyalet Düzeni • Hukuk, Kadı, Mahkemeler
Osmanlı’da Toplum Yapısı (Millet Sistemi • Reaya/Askerî)
+
Millet Sistemi
- Toplum din esaslı “millet”lere ayrılır: Millet-i Hâkime (Müslümanlar) ve gayrimüslim millet-i mahkume (Rum, Ermeni, Yahudi cemaatleri vb.).
- Her millet, dinî-hukukî meselelerinde kendi ruhani reisliği ve cemaat düzeniyle otonom hareket edebilir (evlenme-boşanma, vakıf işleri vb.).
Yöneten–Yönetilen Ayrımı
- Askerî (Yönetenler): Vergiden muaf sınıf; kapıkulu, timarlı sipahi, ulemâ, bürokrasi (seyfiye-ilmiye-kalemiye). “Askerî” terimi hem askerleri hem yönetsel eliti kapsar.
- Reaya (Yönetilenler): Üretici tabaka (çiftçi, köylü, göçebe, esnaf-tüccar vb.); vergi yükümlüsüdür. “Üreten reaya, vergi veren reaya, savaşan reaya” üçlemesi ekonomi-güvenlik dengesini anlatır.
- Sosyal hareketlilik: Yatay/dikey geçiş mümkündür; reayadan biri berat ile (ör. tımar tevcihi/iltizam) idari görev alabilir. (Islahat Fermanı’na kadar yüksek memuriyetler için Müslüman olma şartı genel kuraldır.)
Kavramlar: Berat (atama/tasarruf belgesi) • Avârız (olağanüstü vergi) • İstimalet (hoşgörü-rıza siyaseti).
Yöneten Sınıflar: Seyfiye • Kalemiye • İlmiye
+
Seyfiye (Kılıç/Eyalet Yönetimi)
- Sadrazam, vezirler, beylerbeyi, sancakbeyi, yeniçeri ağası, kaptan-ı derya, subaşılar.
- Kaynak havuzu: Devşirme ve Enderun (kul sistemi) + akıncı/timarlı sipahi aristokrasisi.
Kalemiye (Bürokrasi/Maliye-Yazışma)
- Defterdar (maliye), Nişancı (tuğra-tahrir), Reisülküttap (yazışma/dışişlerine evrilir), kâtipler.
- Kaynak havuzu: Devşirme-Enderun kökeni yaygın; tahrir ve mühimme defterleri kurumsal bellek oluşturur.
İlmiye (Ulemâ/Eğitim-Hukuk-Din)
- Şeyhülislâm, Kazasker(ler), kadı, müftü, müderris.
- Görev sahaları: Tedris (eğitim), İftâ (fetva), Kazâ (yargı). İlmiye devşirme olamaz; medrese mezunu olma şartı esastır.
İlke: Yönetimde “hakkaniyet çemberi” — adalet → halk → servet → ordu → kanun → hükümdarlık → yeniden adalet.
Taşra Teşkilatı ve Vilayet Düzeni
+
Klasik Hiyerarşi
| İdari Birim | Yönetim | Güvenlik | Hukuk |
|---|---|---|---|
| Eyalet | Beylerbeyi | Subaşı | Kadı |
| Sancak | Sancakbeyi | Subaşı | Kadı |
| Kaza | Kadı | Subaşı | Kadı |
| Köy | Kethüda | Yiğitbaşı | Kadı Naibi |
Vilayet Nizamnameleri (Tanzimat Sonrası)
- 1864 Vilayet Nizamnamesi: İdari reform — Vilayet-Liva-Kaza-Köy.
- 1871 Nizamnamesi: Nahiye basamağı eklendi; modern valilik hiyerarşisi (Vali–Mutasarrıf–Kaymakam–Müdür–Muhtar).
Diğer Taşra Görevlileri
- Muhtesip: Çarşı-pazar denetimi, narh (fiyat) düzeni.
- Kapan Emini: Hububat/temel gıda toplanan kapan yerlerinin ve tartıların kontrolü.
- Beytülmal Emini: Devlet hazinesi emini; kamu alacaklarının korunması.
- Bâc Emini: Pazar ve ticaret vergilerini toplar.
- Gümrük Emini: Gümrük gelirleri ve ticaret geçişleri.
Eyalet Tipleri ve İmtiyazlı Eyaletler
+
Salyanesiz (Tımar Sistemli) Eyaletler
- Özellik: Gelir, tımar-zeâmet-has olarak dirlik şeklinde dağıtılır; askerî hizmet karşılığı toplanır.
- Örnekler: Rumeli, Budin, Bosna, Anadolu, Karaman, Sivas, Diyarbakır, Musul, Bağdat, Erzurum vb.
Salyaneli (Yıllıklı) Eyaletler
- Özellik: Yıllık salyane merkeze gönderilir; vergi/iltizam yoğun. Tımar yaygın değildir.
- Örnekler: Mısır, Habeş, Yemen, Bağdat’ın bir bölümü, Trablusgarp, Tunus, Cezayir.
İmtiyazlı Eyaletler (İç işlerinde özerk; dış işlerinde merkeze bağlı)
- Erdel, Eflak, Boğdan: Voyvoda yönetimi; vergi ve asker yükümlülüğü farklıdır.
- Kırım: Giray hanedanı; vergi vermez, asker verir (deniz akın gücü).
- Hicaz: Kutsal bölge — vergi ve asker yükümlülüğü yok; Emir/Şerif yönetimi, hac yollarının güvenliği esastır.
- Mısır: Valisine Hıdiv denir (özellikle 19. yy); mali ve idari ayrıcalıklar.
Yargı Bağımsızlığı İlkesi: Kadılar doğrudan kazaskere bağlıdır; eyalet yöneticileri (beylerbeyi/sancakbeyi) kadı kararına müdahale edemez. Bu, “yargının bağımsızlığı”nı sağlama çabasının erken örneğidir.
Hukuk Düzeni, Kadılar ve Mahkemeler
+
Hukuk Kaynakları
- Şer‘î hukuk (Kur’an-Sünnet-İcma-Kıyas) ve Örfî hukuk (padişahın kamu yararına koyduğu kanunlar) birlikte işler; çelişkide şer‘î önceliklidir.
- Adalet temsilcisi: Kazasker (Rumeli & Anadolu) üst yargı; Şeyhülislâm fetvalarıyla normatif sınır çizer.
Kadıların Görevleri
- Şer‘î davalara bakar, ferman-beratları halka duyurur.
- Avârız gibi vergilerin düzenli ve adil toplanmasını gözetir; yeni işletmelerin kuruluş onayı ve vergi oranlarının belirlenmesine katkı verir.
- Halk dilekçelerini Divan’a iletir; vakıf denetimi yapar.
- Mütevelli: Vakıf yöneticisi (kadı nezaretinde). Muhzır: Sanıkları mahkemeye getiren görevli. Kassam: Miras paylaşımı ve tereke defteri tutma görevlisi.
- Kararlar Şer‘iyye Sicilleri’ne kaydedilir (yerel tarih-sosyal yaşamın ana kaynağı).
Mahkemeler
Tanzimat Öncesi
- Şer‘iyye Mahkemeleri: Müslümanlar arası davalar ve karma davaların büyük kısmı.
- Cemaat Mahkemeleri: Gayrimüslimlerin kendi kişisel hukukları.
- Konsolosluk Mahkemeleri: Yabancıların kendi aralarındaki çekişmeler.
Tanzimat Sonrası Eklenenler
- Nizamiye Mahkemeleri: Ceza-hukuk davaları için modern usul; temyiz zinciri.
- Ticaret Mahkemeleri: Ticarî uyuşmazlıklar (yerli-yabancı ortaklı davalar dahil).
- Karma/Şehbenderlik yetkileri: Devlet ile yabancı tebaa arasındaki ticarî davalarda konsolosluk-mahkeme işbirliği.
- Askerî/Reaya ayrımı vergi ve görev yükümlülüğünü tanımlar; askerî = vergi muaf, kamu hizmeti yükümlüsü.
- Seyfiye-Kalemiye-İlmiye üçlüsü, icra-kayıt-yargı/ilim dengesiyle devleti taşır.
- Tımar salyanesiz eyaletlerin omurgası; salyaneli eyaletler iltizam ve yıllık ödeme esaslıdır.
- Kadı hem hâkim hem şehir yöneticisi; siciller yerel tarihin ana kaynağıdır.
- 1864/1871 nizamnameleri modern vilayet düzenini kurar.
1) Osmanlı’da “Askerî” sınıf aşağıdakilerden hangisini doğrudan ifade eder?
Doğru: A — Askerî; seyfiye-kalemiye-ilmiye dâhil kamu hizmeti sınıfıdır, vergi muafıdır.
2) Reaya’dan bir kişinin yöneticiliğe geçişini sağlayan belge aşağıdakilerden hangisidir?
Doğru: B — Berat atama/tasarruf belgesidir.
3) Aşağıdakilerden hangisi Kalemiye sınıfına aittir?
Doğru: B — Nişancı, tuğra ve tahrir kayıtlarından sorumlu kalemiyedir.
4) Salyanesiz eyaletler için hangisi belirleyici özelliktir?
Doğru: A — Salyanesiz = tımar-zeâmet-has düzeni.
5) Aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi yanlıştır?
Doğru: D — Eflak/Boğdan “voyvoda” ile yönetilir.
6) “Muhtesip” ile ilgili doğru ifade hangisidir?
Doğru: C — Muhtesip fiyat-ölçü-tartı denetler.
7) Kadının “kassam” görevlisi ne yapar?
Doğru: D — Kassam tereke-miras işlerine bakar.
8) Tanzimat sonrası eklenen “Nizamiye Mahkemeleri”nin temel amacı nedir?
Doğru: B — Nizamiye modern usul/temyiz zinciri getirir.
9) Aşağıdakilerden hangisi Kalemiye değil, İlmiye görevlisidir?
Doğru: D — Kazasker ulemâ sınıfındadır.
10) Aşağıdaki uygulamalardan hangisi örfî hukuk alanına girer?
Doğru: A — Padişahın örfî düzenlemesidir.
11) Aşağıdaki il–görev eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?
Doğru: B — Kethüda, köyün idari temsilcisidir; tımar tevcihi yetkisi yoktur.
12) “Kapan Emini”nin sorumluluk alanı aşağıdakilerden hangisidir?
Doğru: B — Kapan eminliği hububat ve ölçü-tartı düzenine bakar.
© Etkileşimli sayfa — Ünite 4 / Bölüm 2: Toplum, sınıflar, taşra, eyalet, hukuk. Görsel kullanılmamıştır.