OSMANLI ORDU & DONANMA — BÖLÜM 3
Teşkilat • Kapıkulu/Eyalet Askeri • Yardımcı Kollar • Donanma • Islahat
Kuruluş Mantığı: Tımar, Pençik, Devşirme — İlk Düzenli Ordu
+
- Orhan Bey döneminde ilk düzenli birlikler: Yaya (piyade) ve Müsellem (süvari).
- Tımar Sistemi: Dirlik (has–zeamet–tımar) karşılığı atlı hizmet; barışta üretime, savaşta orduya.
- Pençik (1/5 esir): Başlangıçta esirlerden asker sağlama; kısa sürede yerini Devşirme’ye bıraktı.
- Devşirme: Gayrimüslim erkek çocukların kanun ve liyakat esasına göre alınarak Acemi Ocağı → Yeniçeri/Enderun kadrosuna yetiştirilmesi.
Özet: Osmanlı askeri gücünün iki bacağı: Kapıkulu (merkez-kul sistemi, maaşlı) + Eyalet Askeri (tımar temelli, maaşsız).
Kapıkulu Ocakları (Merkez Askeri)
+
Kapıkulu Piyadeleri
- Acemi Oğlanlar Ocağı: Kul sisteminin okulu; Yeniçeri dâhil diğer ocaklara kaynak.
- Yeniçeri Ocağı: Merkez ordusunun çekirdeği; “kapıya çıkma / bedegrâh” terfileri; meslek dışı işle meşguliyet yasak kuralı (bozulma: 17. yy sonrası).
- Cebeci: Silah yapım-bakım; cephane sorumluluğu.
- Topçu: Top dökümü ve kullanımı; Baruthâne ve Tophâne-i Âmire ile bağlantı.
- Top Arabacıları: Top nakli-manevrası.
- Lağımcı: Kuşatmalarda tünel/kazı; sur altı patlatma.
- Humbaracı: Havan-topu ve “humbarayı” kullanan birlik; 18. yy’da Humbaracı Ahmed Paşa ıslahatları.
- Bostancı: Saray ve İstanbul çevre güvenliği; Bostancıbaşı komutasında.
Kapıkulu Süvarileri
- Silahdar & Sipah: Padişahın kişisel koruması ve otağ çevresi.
- Sağ/Sol Ulûfeciler: Saltanat sancağı ve hazine/emniyet.
- Sağ/Sol Garipler: Savaş araç-gereçleri, ganimet ve ağırlıkların korunması.
Yardımcı Kuvvetler (Dönemsel)
- Sekban–Sarıca: 16–17. yy’da tımar sisteminin zayıflamasıyla ortaya çıkan ücretli piyade-süvari.
- Levend: Denizci-asker/serdengeçti; özellikle donanma ve kıyı akınlarında.
Eyalet Askerleri (Tımar Temelli Ordu)
+
Temel Birlik
- Tımarlı Sipahiler: Ordunun en kalabalık kısmı; maaş almaz, çiftlik yapar; seferde cebelü (yanında getirdiği asker) ile katılır.
Hafif ve Sınır Birlikleri
- Akıncılar: Keşif–rahatsız etme–ikmal kesme; hızlı süvari.
- Azaplar: Sınır kalelerinde güvenlik; bekâr gönüllü piyade.
- Yayalar & Müsellemler: Yol açma, köprü kurma, siper kazma gibi inşa-ikmal görevleri.
- Deliler: Serdengeçti hafif süvari; keşif ve ani baskın.
- Gönüllüler: Sınırdaş sancaklarda yerel güvenlik.
Özel Görevli Birlikler
- Beşliler: Her beş haneden bir asker; sınır kaleleri.
- Sakalar: Ordu su hizmeti.
- Turnalar: Posta–haberleşme.
- Derbentçiler: Geçit ve yolların güvenliği.
- Tokatçılar: Ağır kol kuvvetiyle düzen bozucu, düşmanı dağıtıcı birlik.
- Cerahorlar: Gece geçit açma, siper kazma.
- Martolos/Mortulozlar: Sarp geçitlerde ücretli Hristiyan asker.
- Voynuklar: Hristiyan kökenli yardımcı; ordu hayvanlarının bakımı, ot biçme, at eğitimi; savaşa da katılırlar.
Not: 17. yy’dan itibaren tımar çözülür; sekban–sarıca–levend gibi ücretli asker oranı artar.
Donanma: Tersane-i Âmire, Kaptan-ı Derya ve Leventler
+
- Karesioğulları mirasıyla çekirdek; Tersane-i Âmire (Haliç) üretim–onarım üssü.
- Kaptan-ı Derya (komutan) — askerler Levent olarak anılır.
- Altın Çağ: Kanuni devri; Akdeniz üstünlüğü.
- Önemli Denizciler: Pîrî Reis, Barbaros Hayreddin Paşa, Turgut Reis, Seydi Ali Reis, Kılıç Ali Paşa, Salih Reis, Murat Reis, Kemal Reis.
- Kırılmalar: İnebahtı (1571), Çeşme (1770), Navarin (1827), Sinop (1853) — modernizasyon ihtiyacını keskinleştirdi.
Lojistik–Teknik Altyapı: Tophâne, Baruthâne, Tersane; bakır–kızak–yelkencilik; 18. yy’da Mühendishaneler (hendese-topografya).
Bozulma–Islahat ve Yeni Ordu
+
- Ocak Bozulması: Yeniçerinin esnafa karışması, ocak-siyaset ilişkisi (17–18. yy).
- Islahat Denemeleri: Humbaracı Ahmed Paşa (1730’lar), III. Selim’in Nizam-ı Cedidi.
- Vaka-i Hayriye (1826): Yeniçerinin kaldırılması; Asâkir-i Mansûre-i Muhammediyenin kurulması.
- Kapıkulu + Tımar ikili yapı, klasik dönemin askeri-iktisadi dengesidir.
- Yeniçeri merkez; Tımarlı Sipahi kitle gücü; Akıncı keşif/rahatsız etme.
- Donanma Kanuni’de zirve; 16. yy sonrası teknoloji yarışı belirleyici.
- 17.–19. yy’da sekban/levendleşme → merkezî, maaşlı, modern orduya geçiş.
1) Osmanlı ordusunun kuruluş döneminde görülen “Pençik” uygulaması ile “Devşirme” sistemi arasındaki ilişki aşağıdakilerden hangisini en doğru biçimde açıklar?
Doğru: A — Pençik (esirlerin 1/5’i) ilk modeldi; kurumsal, eğitim temelli devşirme ile sistemleşti.
2) Aşağıdaki kapıkulu piyade ocaklarından hangisinin görev tanımı “silahların üretimi, bakımı ve depolanması”na odaklanır ve lojistik güvenliği sağlar?
Doğru: B — Cebeci, silah yapım-bakım ve depolamadan sorumludur.
3) “Sağ ve Sol Garipler, sefer sırasında savaş araç-gereçleri ile hazine ve ağırlıkların korunmasından sorumludur.” ifadesi hangi sınıf için geçerlidir?
Doğru: D — Garipler, kapıkulu süvarisinin iki kolundan biridir.
4) Tımar sistemine dayalı eyalet askerinin Osmanlı maliyesine sağladığı avantaj aşağıdakilerin hangisinde en doğru biçimde verilmiştir?
Doğru: A — Tımar, asker besleme görevini yerelde finanse eder.
5) Aşağıdaki birliklerden hangisi keşif, taciz ve ikmal hatlarını bozma amacıyla kullanılan hızlı süvari karakteriyle tanınır ve sınır ötesi akınlarda etkili olmuştur?
Doğru: A — Akıncılar hafif süvaridir; keşif ve yıpratma görevleri görür.
6) “Lağımcı” ve “Humbaracı” ocaklarının ortak özelliği aşağıdakilerden hangisidir?
Doğru: B — Lağımcı tünel/patlatma; humbaracı havan-top ve bomba uzmanıdır.
7) Aşağıdaki birlik–görev eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?
Doğru: D — Bostancılar saray/İstanbul güvenliğidir; tımarlı sipahi denetçisi değildir.
8) Osmanlı donanmasının kurumsal yapılanmasında Tersane-i Âmirenin rolü ve Kaptan-ı Derya’nın konumu birlikte düşünüldüğünde aşağıdaki sonuçlardan hangisi çıkar?
Doğru: B — Haliç’teki tersane merkezî organizasyonun belkemiğidir; komuta Kaptan-ı Derya’dadır.
9) Aşağıdaki denizcilerden hangisinin adı, Pîrî Reis’in haritacılığı ve Barbaros’un kaptan-ı deryalığıyla birlikte Osmanlı’nın Akdeniz’deki altın çağına katkı veren isimler arasında sayılmaz?
Doğru: D — Evliya Çelebi seyyah-yazardır, denizci komutan değildir.
10) 17.–18. yüzyıllarda yeniçeri ocağının bozulması ve esnaf–siyasetle iç içe geçmesi sonucunda başvurulan “sekban/sarıca/levend” tipi kuvvetlerin yaygınlaşması, aşağıdaki süreçlerden hangisini hızlandırmıştır?
Doğru: A — Ücretli ve talimli birliklere geçişin psikolojisini güçlendirdi.
11) Aşağıdaki ocaklardan hangisinin temel görevi kuşatmalarda tünel kazma, sur altını patlatma ve set yıkma faaliyetleridir ve bu yönüyle klasik dönemden itibaren teknik uzmanlık gerektirir?
Doğru: C — Lağımcıların uzmanlığı yeraltı tahribidir.
12) “Vaka-i Hayriye” sonrasında kurulan Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye ordusuyla ilgili aşağıdaki yorumlardan hangisi, Osmanlı askerî teşkilatının dönüşümünü kavramsal olarak en iyi açıklar?
Doğru: C — 1826 sonrası hedef, modern ve merkezî ordudur.
© Etkileşimli sayfa — Ünite 4 / Bölüm 3: Ordu ve Donanma. Görsel kullanılmamıştır.
OSMANLI ORDU & DONANMA — BÖLÜM 3
Teşkilat • Kapıkulu/Eyalet Askeri • Yardımcı Kollar • Donanma • Islahat
Kuruluş Mantığı: Tımar, Pençik, Devşirme — İlk Düzenli Ordu
+
- Orhan Bey döneminde ilk düzenli birlikler: Yaya (piyade) ve Müsellem (süvari).
- Tımar Sistemi: Dirlik (has–zeamet–tımar) karşılığı atlı hizmet; barışta üretime, savaşta orduya.
- Pençik (1/5 esir): Başlangıçta esirlerden asker sağlama; kısa sürede yerini Devşirme’ye bıraktı.
- Devşirme: Gayrimüslim erkek çocukların kanun ve liyakat esasına göre alınarak Acemi Ocağı → Yeniçeri/Enderun kadrosuna yetiştirilmesi.
Özet: Osmanlı askeri gücünün iki bacağı: Kapıkulu (merkez-kul sistemi, maaşlı) + Eyalet Askeri (tımar temelli, maaşsız).
Kapıkulu Ocakları (Merkez Askeri)
+
Kapıkulu Piyadeleri
- Acemi Oğlanlar Ocağı: Kul sisteminin okulu; Yeniçeri dâhil diğer ocaklara kaynak.
- Yeniçeri Ocağı: Merkez ordusunun çekirdeği; “kapıya çıkma / bedegrâh” terfileri; meslek dışı işle meşguliyet yasak kuralı (bozulma: 17. yy sonrası).
- Cebeci: Silah yapım-bakım; cephane sorumluluğu.
- Topçu: Top dökümü ve kullanımı; Baruthâne ve Tophâne-i Âmire ile bağlantı.
- Top Arabacıları: Top nakli-manevrası.
- Lağımcı: Kuşatmalarda tünel/kazı; sur altı patlatma.
- Humbaracı: Havan-topu ve “humbarayı” kullanan birlik; 18. yy’da Humbaracı Ahmed Paşa ıslahatları.
- Bostancı: Saray ve İstanbul çevre güvenliği; Bostancıbaşı komutasında.
Kapıkulu Süvarileri
- Silahdar & Sipah: Padişahın kişisel koruması ve otağ çevresi.
- Sağ/Sol Ulûfeciler: Saltanat sancağı ve hazine/emniyet.
- Sağ/Sol Garipler: Savaş araç-gereçleri, ganimet ve ağırlıkların korunması.
Yardımcı Kuvvetler (Dönemsel)
- Sekban–Sarıca: 16–17. yy’da tımar sisteminin zayıflamasıyla ortaya çıkan ücretli piyade-süvari.
- Levend: Denizci-asker/serdengeçti; özellikle donanma ve kıyı akınlarında.
Eyalet Askerleri (Tımar Temelli Ordu)
+
Temel Birlik
- Tımarlı Sipahiler: Ordunun en kalabalık kısmı; maaş almaz, çiftlik yapar; seferde cebelü (yanında getirdiği asker) ile katılır.
Hafif ve Sınır Birlikleri
- Akıncılar: Keşif–rahatsız etme–ikmal kesme; hızlı süvari.
- Azaplar: Sınır kalelerinde güvenlik; bekâr gönüllü piyade.
- Yayalar & Müsellemler: Yol açma, köprü kurma, siper kazma gibi inşa-ikmal görevleri.
- Deliler: Serdengeçti hafif süvari; keşif ve ani baskın.
- Gönüllüler: Sınırdaş sancaklarda yerel güvenlik.
Özel Görevli Birlikler
- Beşliler: Her beş haneden bir asker; sınır kaleleri.
- Sakalar: Ordu su hizmeti.
- Turnalar: Posta–haberleşme.
- Derbentçiler: Geçit ve yolların güvenliği.
- Tokatçılar: Ağır kol kuvvetiyle düzen bozucu, düşmanı dağıtıcı birlik.
- Cerahorlar: Gece geçit açma, siper kazma.
- Martolos/Mortulozlar: Sarp geçitlerde ücretli Hristiyan asker.
- Voynuklar: Hristiyan kökenli yardımcı; ordu hayvanlarının bakımı, ot biçme, at eğitimi; savaşa da katılırlar.
Not: 17. yy’dan itibaren tımar çözülür; sekban–sarıca–levend gibi ücretli asker oranı artar.
Donanma: Tersane-i Âmire, Kaptan-ı Derya ve Leventler
+
- Karesioğulları mirasıyla çekirdek; Tersane-i Âmire (Haliç) üretim–onarım üssü.
- Kaptan-ı Derya (komutan) — askerler Levent olarak anılır.
- Altın Çağ: Kanuni devri; Akdeniz üstünlüğü.
- Önemli Denizciler: Pîrî Reis, Barbaros Hayreddin Paşa, Turgut Reis, Seydi Ali Reis, Kılıç Ali Paşa, Salih Reis, Murat Reis, Kemal Reis.
- Kırılmalar: İnebahtı (1571), Çeşme (1770), Navarin (1827), Sinop (1853) — modernizasyon ihtiyacını keskinleştirdi.
Lojistik–Teknik Altyapı: Tophâne, Baruthâne, Tersane; bakır–kızak–yelkencilik; 18. yy’da Mühendishaneler (hendese-topografya).
Bozulma–Islahat ve Yeni Ordu
+
- Ocak Bozulması: Yeniçerinin esnafa karışması, ocak-siyaset ilişkisi (17–18. yy).
- Islahat Denemeleri: Humbaracı Ahmed Paşa (1730’lar), III. Selim’in Nizam-ı Cedidi.
- Vaka-i Hayriye (1826): Yeniçerinin kaldırılması; Asâkir-i Mansûre-i Muhammediyenin kurulması.
- Kapıkulu + Tımar ikili yapı, klasik dönemin askeri-iktisadi dengesidir.
- Yeniçeri merkez; Tımarlı Sipahi kitle gücü; Akıncı keşif/rahatsız etme.
- Donanma Kanuni’de zirve; 16. yy sonrası teknoloji yarışı belirleyici.
- 17.–19. yy’da sekban/levendleşme → merkezî, maaşlı, modern orduya geçiş.
1) Osmanlı ordusunun kuruluş döneminde görülen “Pençik” uygulaması ile “Devşirme” sistemi arasındaki ilişki aşağıdakilerden hangisini en doğru biçimde açıklar?
Doğru: A — Pençik (esirlerin 1/5’i) ilk modeldi; kurumsal, eğitim temelli devşirme ile sistemleşti.
2) Aşağıdaki kapıkulu piyade ocaklarından hangisinin görev tanımı “silahların üretimi, bakımı ve depolanması”na odaklanır ve lojistik güvenliği sağlar?
Doğru: B — Cebeci, silah yapım-bakım ve depolamadan sorumludur.
3) “Sağ ve Sol Garipler, sefer sırasında savaş araç-gereçleri ile hazine ve ağırlıkların korunmasından sorumludur.” ifadesi hangi sınıf için geçerlidir?
Doğru: D — Garipler, kapıkulu süvarisinin iki kolundan biridir.
4) Tımar sistemine dayalı eyalet askerinin Osmanlı maliyesine sağladığı avantaj aşağıdakilerin hangisinde en doğru biçimde verilmiştir?
Doğru: A — Tımar, asker besleme görevini yerelde finanse eder.
5) Aşağıdaki birliklerden hangisi keşif, taciz ve ikmal hatlarını bozma amacıyla kullanılan hızlı süvari karakteriyle tanınır ve sınır ötesi akınlarda etkili olmuştur?
Doğru: A — Akıncılar hafif süvaridir; keşif ve yıpratma görevleri görür.
6) “Lağımcı” ve “Humbaracı” ocaklarının ortak özelliği aşağıdakilerden hangisidir?
Doğru: B — Lağımcı tünel/patlatma; humbaracı havan-top ve bomba uzmanıdır.
7) Aşağıdaki birlik–görev eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?
Doğru: D — Bostancılar saray/İstanbul güvenliğidir; tımarlı sipahi denetçisi değildir.
8) Osmanlı donanmasının kurumsal yapılanmasında Tersane-i Âmirenin rolü ve Kaptan-ı Derya’nın konumu birlikte düşünüldüğünde aşağıdaki sonuçlardan hangisi çıkar?
Doğru: B — Haliç’teki tersane merkezî organizasyonun belkemiğidir; komuta Kaptan-ı Derya’dadır.
9) Aşağıdaki denizcilerden hangisinin adı, Pîrî Reis’in haritacılığı ve Barbaros’un kaptan-ı deryalığıyla birlikte Osmanlı’nın Akdeniz’deki altın çağına katkı veren isimler arasında sayılmaz?
Doğru: D — Evliya Çelebi seyyah-yazardır, denizci komutan değildir.
10) 17.–18. yüzyıllarda yeniçeri ocağının bozulması ve esnaf–siyasetle iç içe geçmesi sonucunda başvurulan “sekban/sarıca/levend” tipi kuvvetlerin yaygınlaşması, aşağıdaki süreçlerden hangisini hızlandırmıştır?
Doğru: A — Ücretli ve talimli birliklere geçişin psikolojisini güçlendirdi.
11) Aşağıdaki ocaklardan hangisinin temel görevi kuşatmalarda tünel kazma, sur altını patlatma ve set yıkma faaliyetleridir ve bu yönüyle klasik dönemden itibaren teknik uzmanlık gerektirir?
Doğru: C — Lağımcıların uzmanlığı yeraltı tahribidir.
12) “Vaka-i Hayriye” sonrasında kurulan Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye ordusuyla ilgili aşağıdaki yorumlardan hangisi, Osmanlı askerî teşkilatının dönüşümünü kavramsal olarak en iyi açıklar?
Doğru: C — 1826 sonrası hedef, modern ve merkezî ordudur.
© Etkileşimli sayfa — Ünite 4 / Bölüm 3: Ordu ve Donanma. Görsel kullanılmamıştır.