TOPRAK SİSTEMİ & EKONOMİ — BÖLÜM 4
Miri–Mülk–Vakıf Arazi • Dirlik (Has–Zeamet–Tımar) • İltizam–Malikane • Esnaf–Lonca–Narh • Para ve Maliye
Toprak Sistemine Genel Bakış
+
- Osmanlı’da ilke: Toprak devletin (mîrî) malıdır. Mülkiyet devlete ait; tasarruf/kullanma hakkı halka verilir. Ürünün maliki köylüdür.
- Devlet topraklarının genel adı mîrî arazidir. İşletilmesi, vergi toplanması ve güvenlik karşılığında dirlik olarak dağıtılır.
- Dirlik üç ana derece: Has (100.000+ akçe), Zeamet (20.000–100.000 akçe), Tımar (3.000–20.000 akçe).
- Köylünün terk ettiği arazi boş kalmasın diye iskan ve ihya politikası uygulanır; üç yıl üst üste ekmeyen çiftbozan vergisi verir, gerekirse tasarruf hakkı alınır.
Farkımız: Avrupa feodalitesinde toprak özel mülkiyete kayarken, Osmanlı’da mîrî mülkiyet sayesinde merkeziyet güçlenir; asker–vergi–üretim zinciri kesintisiz işler.
Dirlik (Tımar) Sistemi — Yapı, Görevler, Faydalar
+
Has • Zeamet • Tımar
- Has: Hanedan ve en üst düzey devlet görevlilerine; gelirin her 5.000 akçesi için bir cebelü (atlı asker) beslemek zorunludur.
- Zeamet: Orta düzey devlet memurları; bölgesel asayiş ve vergi düzeniyle yükümlüdür.
- Tımar: En yaygın dirlik; sipahi barışta ziraat yapar, seferde cebelüsüyle katılır.
Dirlik Sahibinin Görevleri
- Seferde atlı askerle (cebelü) orduya katılmak.
- Toprağın işlenmesini sağlamak, boş arazileri üretime açmak; iskan ve güvenliği gözetmek.
- Bölge vergilerini (öşür, resim, rüsum) kanuna uygun toplamak.
Sistemin Faydaları
- Tarımda süreklilik ve üretimde artış.
- Maliye yükünün hafiflemesi: Asker besleme yerelde finanse edilir.
- Güçlü eyalet ordusu (tımar süvarileri) ve kırsal güvenlik.
- Yerleşik hayata geçiş ve uç bölgelerde istimalet siyaseti.
Önemli Notlar
- Dirlik dağıtımı görev–gelir paralelliğine dayanır; ömür boyu kullanma hakkı vardır ancak kurallara uyulmazsa geri alınır.
- XVII. yy’dan itibaren çözülme; yer yer sekban gibi ücretli kuvvetlere yönelim.
- Tımar sistemi II. Mahmud devrinde kaldırıldı, iltizam/malikane yaygınlaştı.
Mîrî Arazi Çeşitleri (Dirlik dışı türler dahil)
+
- Yurtluk: Sınır boylarında akıncılara verilen gelir.
- Ocaklık: Kale–tersane gibi askeri kurum giderlerine ayrılan gelir.
- Mukataa: Hazine gelirleri; çoğu zaman iltizam (vergiyi peşin al–topla) yoluyla işletilir. 1695’ten itibaren malikane (ömür boyu iltizam) yaygınlaştı.
- Paşmaklık: Hanedan kadınlarına ayrılan gelir.
- Havass-ı Hümâyun: Geliri doğrudan padişaha bağlı topraklar.
- Metruk: Köy ortak kullanım arazileri (mera, yaylak, kışlak, yol).
- Malikhane: Hizmete karşılık mülk benzeri tasarruf yetkisi verilen arazi türü (özellikle 18. yy).
Vakıf ve Mülk Araziler
+
Vakıf Araziler
- Geliri bütünüyle sosyal–dini hizmetlere (cami, medrese, imaret, köprü) ayrılır.
- Satılamaz, devredilemez; idaresi Mütevelli’dedir; vakfa ayrılan mala mevkuf denir.
- Vakıf gelirlerinden vergi alınmaz; kadı denetimi söz konusudur.
Mülk Araziler
- Şahıslara ait; alınıp satılabilir, miras bırakılabilir.
- Öşrî (Müslüman’a ait) — ürün vergisi öşür, arazi vergisi çift resmi.
- Haracî (gayrimüslime ait) — ürün vergisi haraç, arazi vergisi ispenç.
Ekonomik Hayat: Tarım • Hayvancılık • Ticaret • Sanayi • Esnaf
+
Tarım ve Hayvancılık
- Ekonominin temeli tarımdır; vergi gelirinin büyük kısmı buradan gelir.
- Göçebe unsurlar için hayvancılık önemli paya sahiptir.
Ticaret Altyapısı
- Menzil Teşkilatı: Konak–posta–ulaştırma istasyonları; taşımacılığı hızlandırır.
- Derbentçiler: Geçit ve ana yolların güvenliği.
- Mekkâri Taifesi: Kervan taşımacılığıyla uğraşan esnaf grubu.
- Devletin kurduğu baruthane, tophane, tersane, feshane gibi sanayi tesisleri askerî–devlet sanayiidir.
Esnaf, Lonca ve İhtisap
- Ahîlik → Lonca: Üretim–kalite–ücret–çırak–kalfalık–ustalık düzeni; esnaf dayanışması.
- Gedik: Bir işyerini açma ve sürdürme hakkı (lisans/kota). Kalite ve arz–talep denetimi sağlar.
- Muhtesip: Çarşı–pazar denetimi; narh (tavan fiyat) uygular.
- İhtisap Kanunnameleri: Ürün standartları, ölçü–tartı ve fiyat disiplinini düzenleyen metinler.
Dış Ticaret, Kapitülasyonlar ve Coğrafi Keşifler
- Baharat–İpek yollarının yön değiştirmesi gümrük gelirlerini azalttı; Akdeniz limanlarının önemi düştü.
- Kapitülasyonlar: Ticareti canlandırmak ve Avrupa’yla ilişkileri düzenlemek için verilen ticari–hukukî imtiyazlar; zamanla dışa bağımlılığı artırdı.
- Sanayi Devrimi sonrası Osmanlı, hammadde veren–mamul alan piyasa oldu; yerli imalat rekabet baskısı yaşadı.
Para ve Maliye
+
| Madeni Para | Açıklama / İlkler |
|---|---|
| Akçe (gümüş) | Klasik dönemin temel para birimi; ilk gümüş Orhan Bey devri. |
| Mangır (bakır) | Küçük alışverişlerde. |
| Sultani (altın) | İlk altın Fatih Sultan Mehmet devri. |
| Kuruş | 17–18. yy’da akçe yerine ölçü birimi/para. |
| Mecidiye | Abdülmecid devri gümüş sikkesi. |
| Metelik, Pul | Düşük değerli bakır–nikel sikkeler. |
| Kaime (kâğıt) | İlk kâğıt para Abdülmecid devrinde (1840’lar). |
Devalüasyon & Enflasyon: 16. yy sonlarında (özellikle 1580 çevresi) akçenin değer kaybı ve “fiyat devrimi” etkisi bütçeyi zorladı; malikane–iltizamın yayılması ve yeni mali arayışlar hızlandı.
- Mîrî mülkiyet merkeziyetin teminatı; dirlik askeri ve mali yükü yerelde karşılar.
- İltizam–Malikane 17–18. yy mali baskılara verilen cevaptır.
- Lonca–gedik–narh üçlüsü şehir ekonomisinin disiplinidir.
- Coğrafi keşifler ve kapitülasyonlar dış ticaret dengesini sarsmış; Sanayi Devrimi sonrası rekabet kaybı derinleşmiştir.
- Para düzeni akçeden kuruşa/kaimeye evrilirken, değer kaybı maliye politikalarını zorlamıştır.
1) Osmanlı’da toprak düzeninin “mîrî mülkiyet–tasarruf hakkı” dengesine dayanması, aşağıdaki sonuçlardan hangisini doğrudan güçlendirir?
Doğru: A — Mîrî arazi merkeziyetin temel aracıdır.
2) Dirlik sahibinin sefer zamanında yanında götürdüğü atlı askere verilen ad ve bu askerin kaynağı aşağıdakilerden hangisinde birlikte doğru verilmiştir?
Doğru: B — Cebelü, tımar/zeamet gelirinden beslenir.
3) Aşağıdaki mîrî arazi türü–açıklama eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?
Doğru: C — Mukataa hazine geliridir, çoğu iltizamla işletilir; tımar değildir.
4) Osmanlı maliyesinde “iltizam → malikane” dönüşümü aşağıdaki ihtiyaçlardan hangisinin sonucu olarak yaygınlaşmıştır?
Doğru: B — 1695’ten itibaren malikane, bütçe istikrarı için tercih edildi.
5) Aşağıdakilerden hangisi mülk araziye ilişkin doğru bir ifadedir?
Doğru: C — Mülk, şahıs arazisidir; vergileri statüsüne göre değişir.
6) Aşağıdakilerden hangisi lonca düzeninin temel amaçlarından biridir ve ihtisap kurumuyla birlikte şehir ekonomisinde istikrar sağlar?
Doğru: B — Lonca–gedik–narh üçlüsü şehir ekonomisini dengeler.
7) Coğrafi keşifler ve ticaret yollarının değişmesi Osmanlı ekonomisinde hangi kalemi özellikle aşağı çekmiştir?
Doğru: B — İpek/Baharat yolları yön değiştirince gümrük düşer.
8) Aşağıdaki vergi–tanım eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?
Doğru: D yanlıştır — İspenç gayrimüslim arazi vergisidir.
9) Aşağıdakilerden hangisi Osmanlı’da devletin doğrudan kurduğu ve daha çok askerî/stratejik amaçlı sanayi tesislerine örnek değildir?
Doğru: D — Lonca dükkânları özel/esnaf örgütlü üretimdir.
10) Aşağıdaki para birimlerinden hangisi kâğıt para olup, 19. yüzyılda mali bunalım ve reformlar bağlamında dolaşıma sokulmuştur?
Doğru: D — Kaime, Abdülmecid devrinde kâğıt paradır.
11) Narh uygulaması ile ilgili aşağıdaki yorumlardan hangisi doğrudur?
Doğru: A — Narh, iç piyasada fiyat istikrarını hedefler.
12) “1580’ler civarında akçenin hızla değer kaybetmesi” olgusu aşağıdakilerden hangisinin bir sonucu olarak görülebilir?
Doğru: B — Gümüş bolluğu paranın değerini düşürdü, bütçe sarsıldı.
© Etkileşimli sayfa — Ünite 4 / Bölüm 4: Toprak sistemi ve ekonomik hayat. Görsel kullanılmamıştır.
TOPRAK SİSTEMİ & EKONOMİ — BÖLÜM 4
Miri–Mülk–Vakıf Arazi • Dirlik (Has–Zeamet–Tımar) • İltizam–Malikane • Esnaf–Lonca–Narh • Para ve Maliye
Toprak Sistemine Genel Bakış
+
- Osmanlı’da ilke: Toprak devletin (mîrî) malıdır. Mülkiyet devlete ait; tasarruf/kullanma hakkı halka verilir. Ürünün maliki köylüdür.
- Devlet topraklarının genel adı mîrî arazidir. İşletilmesi, vergi toplanması ve güvenlik karşılığında dirlik olarak dağıtılır.
- Dirlik üç ana derece: Has (100.000+ akçe), Zeamet (20.000–100.000 akçe), Tımar (3.000–20.000 akçe).
- Köylünün terk ettiği arazi boş kalmasın diye iskan ve ihya politikası uygulanır; üç yıl üst üste ekmeyen çiftbozan vergisi verir, gerekirse tasarruf hakkı alınır.
Farkımız: Avrupa feodalitesinde toprak özel mülkiyete kayarken, Osmanlı’da mîrî mülkiyet sayesinde merkeziyet güçlenir; asker–vergi–üretim zinciri kesintisiz işler.
Dirlik (Tımar) Sistemi — Yapı, Görevler, Faydalar
+
Has • Zeamet • Tımar
- Has: Hanedan ve en üst düzey devlet görevlilerine; gelirin her 5.000 akçesi için bir cebelü (atlı asker) beslemek zorunludur.
- Zeamet: Orta düzey devlet memurları; bölgesel asayiş ve vergi düzeniyle yükümlüdür.
- Tımar: En yaygın dirlik; sipahi barışta ziraat yapar, seferde cebelüsüyle katılır.
Dirlik Sahibinin Görevleri
- Seferde atlı askerle (cebelü) orduya katılmak.
- Toprağın işlenmesini sağlamak, boş arazileri üretime açmak; iskan ve güvenliği gözetmek.
- Bölge vergilerini (öşür, resim, rüsum) kanuna uygun toplamak.
Sistemin Faydaları
- Tarımda süreklilik ve üretimde artış.
- Maliye yükünün hafiflemesi: Asker besleme yerelde finanse edilir.
- Güçlü eyalet ordusu (tımar süvarileri) ve kırsal güvenlik.
- Yerleşik hayata geçiş ve uç bölgelerde istimalet siyaseti.
Önemli Notlar
- Dirlik dağıtımı görev–gelir paralelliğine dayanır; ömür boyu kullanma hakkı vardır ancak kurallara uyulmazsa geri alınır.
- XVII. yy’dan itibaren çözülme; yer yer sekban gibi ücretli kuvvetlere yönelim.
- Tımar sistemi II. Mahmud devrinde kaldırıldı, iltizam/malikane yaygınlaştı.
Mîrî Arazi Çeşitleri (Dirlik dışı türler dahil)
+
- Yurtluk: Sınır boylarında akıncılara verilen gelir.
- Ocaklık: Kale–tersane gibi askeri kurum giderlerine ayrılan gelir.
- Mukataa: Hazine gelirleri; çoğu zaman iltizam (vergiyi peşin al–topla) yoluyla işletilir. 1695’ten itibaren malikane (ömür boyu iltizam) yaygınlaştı.
- Paşmaklık: Hanedan kadınlarına ayrılan gelir.
- Havass-ı Hümâyun: Geliri doğrudan padişaha bağlı topraklar.
- Metruk: Köy ortak kullanım arazileri (mera, yaylak, kışlak, yol).
- Malikhane: Hizmete karşılık mülk benzeri tasarruf yetkisi verilen arazi türü (özellikle 18. yy).
Vakıf ve Mülk Araziler
+
Vakıf Araziler
- Geliri bütünüyle sosyal–dini hizmetlere (cami, medrese, imaret, köprü) ayrılır.
- Satılamaz, devredilemez; idaresi Mütevelli’dedir; vakfa ayrılan mala mevkuf denir.
- Vakıf gelirlerinden vergi alınmaz; kadı denetimi söz konusudur.
Mülk Araziler
- Şahıslara ait; alınıp satılabilir, miras bırakılabilir.
- Öşrî (Müslüman’a ait) — ürün vergisi öşür, arazi vergisi çift resmi.
- Haracî (gayrimüslime ait) — ürün vergisi haraç, arazi vergisi ispenç.
Ekonomik Hayat: Tarım • Hayvancılık • Ticaret • Sanayi • Esnaf
+
Tarım ve Hayvancılık
- Ekonominin temeli tarımdır; vergi gelirinin büyük kısmı buradan gelir.
- Göçebe unsurlar için hayvancılık önemli paya sahiptir.
Ticaret Altyapısı
- Menzil Teşkilatı: Konak–posta–ulaştırma istasyonları; taşımacılığı hızlandırır.
- Derbentçiler: Geçit ve ana yolların güvenliği.
- Mekkâri Taifesi: Kervan taşımacılığıyla uğraşan esnaf grubu.
- Devletin kurduğu baruthane, tophane, tersane, feshane gibi sanayi tesisleri askerî–devlet sanayiidir.
Esnaf, Lonca ve İhtisap
- Ahîlik → Lonca: Üretim–kalite–ücret–çırak–kalfalık–ustalık düzeni; esnaf dayanışması.
- Gedik: Bir işyerini açma ve sürdürme hakkı (lisans/kota). Kalite ve arz–talep denetimi sağlar.
- Muhtesip: Çarşı–pazar denetimi; narh (tavan fiyat) uygular.
- İhtisap Kanunnameleri: Ürün standartları, ölçü–tartı ve fiyat disiplinini düzenleyen metinler.
Dış Ticaret, Kapitülasyonlar ve Coğrafi Keşifler
- Baharat–İpek yollarının yön değiştirmesi gümrük gelirlerini azalttı; Akdeniz limanlarının önemi düştü.
- Kapitülasyonlar: Ticareti canlandırmak ve Avrupa’yla ilişkileri düzenlemek için verilen ticari–hukukî imtiyazlar; zamanla dışa bağımlılığı artırdı.
- Sanayi Devrimi sonrası Osmanlı, hammadde veren–mamul alan piyasa oldu; yerli imalat rekabet baskısı yaşadı.
Para ve Maliye
+
| Madeni Para | Açıklama / İlkler |
|---|---|
| Akçe (gümüş) | Klasik dönemin temel para birimi; ilk gümüş Orhan Bey devri. |
| Mangır (bakır) | Küçük alışverişlerde. |
| Sultani (altın) | İlk altın Fatih Sultan Mehmet devri. |
| Kuruş | 17–18. yy’da akçe yerine ölçü birimi/para. |
| Mecidiye | Abdülmecid devri gümüş sikkesi. |
| Metelik, Pul | Düşük değerli bakır–nikel sikkeler. |
| Kaime (kâğıt) | İlk kâğıt para Abdülmecid devrinde (1840’lar). |
Devalüasyon & Enflasyon: 16. yy sonlarında (özellikle 1580 çevresi) akçenin değer kaybı ve “fiyat devrimi” etkisi bütçeyi zorladı; malikane–iltizamın yayılması ve yeni mali arayışlar hızlandı.
- Mîrî mülkiyet merkeziyetin teminatı; dirlik askeri ve mali yükü yerelde karşılar.
- İltizam–Malikane 17–18. yy mali baskılara verilen cevaptır.
- Lonca–gedik–narh üçlüsü şehir ekonomisinin disiplinidir.
- Coğrafi keşifler ve kapitülasyonlar dış ticaret dengesini sarsmış; Sanayi Devrimi sonrası rekabet kaybı derinleşmiştir.
- Para düzeni akçeden kuruşa/kaimeye evrilirken, değer kaybı maliye politikalarını zorlamıştır.
1) Osmanlı’da toprak düzeninin “mîrî mülkiyet–tasarruf hakkı” dengesine dayanması, aşağıdaki sonuçlardan hangisini doğrudan güçlendirir?
Doğru: A — Mîrî arazi merkeziyetin temel aracıdır.
2) Dirlik sahibinin sefer zamanında yanında götürdüğü atlı askere verilen ad ve bu askerin kaynağı aşağıdakilerden hangisinde birlikte doğru verilmiştir?
Doğru: B — Cebelü, tımar/zeamet gelirinden beslenir.
3) Aşağıdaki mîrî arazi türü–açıklama eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?
Doğru: C — Mukataa hazine geliridir, çoğu iltizamla işletilir; tımar değildir.
4) Osmanlı maliyesinde “iltizam → malikane” dönüşümü aşağıdaki ihtiyaçlardan hangisinin sonucu olarak yaygınlaşmıştır?
Doğru: B — 1695’ten itibaren malikane, bütçe istikrarı için tercih edildi.
5) Aşağıdakilerden hangisi mülk araziye ilişkin doğru bir ifadedir?
Doğru: C — Mülk, şahıs arazisidir; vergileri statüsüne göre değişir.
6) Aşağıdakilerden hangisi lonca düzeninin temel amaçlarından biridir ve ihtisap kurumuyla birlikte şehir ekonomisinde istikrar sağlar?
Doğru: B — Lonca–gedik–narh üçlüsü şehir ekonomisini dengeler.
7) Coğrafi keşifler ve ticaret yollarının değişmesi Osmanlı ekonomisinde hangi kalemi özellikle aşağı çekmiştir?
Doğru: B — İpek/Baharat yolları yön değiştirince gümrük düşer.
8) Aşağıdaki vergi–tanım eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?
Doğru: D yanlıştır — İspenç gayrimüslim arazi vergisidir.
9) Aşağıdakilerden hangisi Osmanlı’da devletin doğrudan kurduğu ve daha çok askerî/stratejik amaçlı sanayi tesislerine örnek değildir?
Doğru: D — Lonca dükkânları özel/esnaf örgütlü üretimdir.
10) Aşağıdaki para birimlerinden hangisi kâğıt para olup, 19. yüzyılda mali bunalım ve reformlar bağlamında dolaşıma sokulmuştur?
Doğru: D — Kaime, Abdülmecid devrinde kâğıt paradır.
11) Narh uygulaması ile ilgili aşağıdaki yorumlardan hangisi doğrudur?
Doğru: A — Narh, iç piyasada fiyat istikrarını hedefler.
12) “1580’ler civarında akçenin hızla değer kaybetmesi” olgusu aşağıdakilerden hangisinin bir sonucu olarak görülebilir?
Doğru: B — Gümüş bolluğu paranın değerini düşürdü, bütçe sarsıldı.
© Etkileşimli sayfa — Ünite 4 / Bölüm 4: Toprak sistemi ve ekonomik hayat. Görsel kullanılmamıştır.