ÜNİTE 4 — BÖLÜM 5
Bankalar • Vergiler • Eğitim • Bilim & Düşünce
Osmanlı’da Kurulan Bankalar ve Finansal Çerçeve
+
| Banka | Kısa Açıklama |
|---|---|
| Bank-ı Dersaadet 1847 | Tanzimat’ta açılan ilk banka; banker girişimi. |
| Bank-ı Osmani 1856 | Dersaadet’in yerine; İngiliz sermayeli merkez bankası karakteri. |
| Bank-ı Şahane-i Osmani (Osmanlı Bankası) 1863 | Para basma ayrıcalığı vardı; 1930’a dek sürdü. |
| Memleket Sandıkları 1863 | İlk Türk devlet bankacılığı; Ziraat’ın temeli. Çiftçiye kredi. |
| Ziraat Bankası 1888 | II. Abdülhamid devrinde; Memleket Sandıkları geliştirildi. (Mithat Paşa etkili) |
| Osmanlı İtibar-ı Milli Bankası 1917 | %100 yerli sermayeli; 1927’de Türkiye İş Bankası’na devredildi. |
Ekonomide 3 İlke
- İaşecilik: Temel malın yeterli ve ucuz bulunması.
- Gelenekçilik: Üretim–tüketimde teamül ve devlet kontrolü.
- Fiskalizm: Gelir maksimize, gider minimize.
Merkezî Kavramlar
- Merkantilizm: Zenginlik = kıymetli maden.
- Hacegân: Uluslararası ticaret yapan seçkin tüccar–kâtipler.
- İltizam → Malikane: Vergi toplama imtiyazı; ömür boyu ise malikane.
- Ruznamçe: Günlük gelir–gider defteri.
Osmanlı’da Vergi Çeşitleri (Şer‘î ve Örfî)
+
Şer‘î Vergiler
| Ad | Açıklama |
|---|---|
| Haraç | Gayrimüslim arazi sahiplerinden alınan ürün vergisi. |
| Aşar (Öşür) | Müslüman arazi sahiplerinden alınan ürün vergisi. |
| Cizye | Gayrimüslim erkeklerden askere gitmeme karşılığı. |
Örfî Vergiler
| Ad | Açıklama |
|---|---|
| İmdâdiye-i Seferiyye | Savaş masrafları için hanelerden. |
| İmdâdiye-i Hazariyye | Barışta ihtiyaç hâlinde personel/ücret vergisi. |
| İ‘âne-i Cihâdiyye | Savaşa yardım. |
| Derbent Resmi | Geçit–köprü güvenliği için tüccardan. |
| Kürekçi Bedeli | Donanma kürekçilerinin ücreti için. |
| İzni Sefine | Boğazlardan geçen yabancı gemilere izin harcı. |
| Avârız | Olağanüstü hâl vergileri. |
| İspenç | Gayrimüslim arazi vergisi. |
Diğer Vergiler (Seçme)
| Vergi | Açıklama | Vergi | Açıklama |
|---|---|---|---|
| Çift Resmi | Müslümanlardan arazi kullanımı. | Tapu Resmi | Mîrî araziyi ziraattan ayırma vb. |
| Derbent Resmi | Yol–köprü–geçitlerden. | İhtisap | Pazar/panayır vergileri. |
| Bac | Pazaryeri harcı. | İltizam Bedeli | Vergi toplama imtiyaz bedeli. |
| Bennak | Evli erkeklerden. | Maden/Gümrük | Maden ve gümrük gelirleri. |
| Mücerred | 20+ bekârlardan. | Resm-i Asiyab | Değirmenlerden. |
| Arusane | Kız ailesinin ödediği. | Çift Bozan | Toprağını ekmeyenden. |
| Cerime | Para cezaları. | Ağıl/Ağnâm | Koyun–keçi üzerinden. |
| Kaşgûn | Kaybolan hayvan bulununca. | Canavar Resmi | Domuz vergisi (gayrimüslim). |
| Çift Hâne | Bir çift öküzle işlenebilir alan ölçüsü. |
Osmanlı’da Eğitim — Örgün / Yaygın / Modern Kurumlar
+
Örgün Eğitim
- Sıbyan Mektebi → ilk kademe.
- Medrese (erkek, vakıf destekli). Kademeler: Hâşiye-i Tecrîd → Dâhil → Hâric.
- İlk ders: Muhtasaraf; ilk müderris: Davud-u Kayserî; öğrenci: Softa/Suhte.
- İlk Osmanlı medresesi: İznik Orhaniyesi; İstanbul’da ilk: Sahn-ı Seman; tıp fakültesi içeren: Süleymaniye.
- XVII. yydan itibaren pozitif bilimlerin gerilemesi → beşik ulemalığı.
- Saray Eğitimi: Enderun, Harem, Şehzadegâh.
Dar’lar
- Dar’ülkurra (Kur’an), Dar’ülhadis (Hadis), Dar’ülhendese (Mühendislik), Dar’üttıp (Tıp).
Modern Okullar & Kurumlar
| Kurum | Seviye / İşlev |
|---|---|
| Rüşdiye | Ortaokul; II. Mahmud dönemi. |
| İdadi | Lise. |
| Darülmuallim | Erkek öğretmen okulu. |
| Darülmuallimat | Kadın öğretmen okulu. |
| Darülmaarif | Devlet adamı yetiştirir. |
| Darülfünun | Yüksekokul — 1933’te İstanbul Üniversitesi. |
| Mekteb-i Mülkiye | Kaymakam yetiştirir. |
| Islahhane | Zanaat okulu. |
| Sanayi-i Nefise | Güzel sanatlar; Osman Hamdi Bey. |
| Hukuk Mektebi | Hukukçu yetiştirir. |
| Baytar Mektebi | Veteriner yetiştirir. |
Yaygın Eğitim
Camiler/mescitler, tekke–zaviyeler, loncalar (çırak–kalfa–usta) meslekî eğitim verir.
Bilim İnsanları — Alanları ve Eserleri
+
| Bilim İnsanı | Alan | Eser(ler) |
|---|---|---|
| Kadızade-i Rumi | Astronomi, Matematik | Muhtasar fî’l Hisab |
| Sabuncuoğlu Şerafeddin | Eczacılık, Tıp, Cerrahî | Kitabü’l Cerrahiyyetü’l Haniyye; Mücerrebnâme |
| Altunizade | Hekimlik, Bitkisel İlaç | Çeşitli risaleler |
| Ebusuud Efendi | Fıkıh | Fetvalar |
| Pîrî Reis | Coğrafya | Kitab-ı Bahriye |
| Seydi Ali Reis | Coğrafya | Mir’âtü’l Memalik; Kitabü’l-Muhit |
| Takiyüddin | Astronomi | İstanbul Rasathanesi |
| Kâtip Çelebi | Tarih, Coğrafya | Keşf’üz Zünûn; Cihannüma |
| Evliya Çelebi | Seyyah | Seyahatnâme |
| Ahmet Cevdet Paşa | Tarih, Hukuk | Mecelle; Kısas-ı Enbiya |
| Bilim İnsanı | Alan | Eser(ler) |
|---|---|---|
| Şeyh Edebali | Dini | Nasihat geleneği |
| Aşıkpaşazâde | Tarih | Tevârîh-i Âl-i Osman |
| Hacı Paşa | Tıp | Müntehab-ı Şifâ |
| Şair Ahmedî | Tıp, Tarih | Tervihü’l-Ervah |
| Mukbilzâde Mü’min | Tıp | Zahire-i Muradiye |
| Molla Lütfi | Astronomi | Mevzuatü’l Ulûm |
| Muslihiddin bin Sinan | Astronomi | Risale-i Eflatuniye |
| Naima | Tarih | Tarih-i Naima |
| Hibri Ali Efendi | Fıkıh | Hadikatü’l Fukahâ |
| Müneccimbaşı Ahmed Dede | Tarih | Sahâifü’l-Ahbâr |
| Ayasofya Şifâî | Tıp | Tıp risaleleri |
| Bilim İnsanı | Alan | Eser(ler) |
|---|---|---|
| Oruç Beg | Tarih | Kronikler |
| Kaşifî | Tarih | Gazânâme-i Rum |
| Enverî | Tarih | Manzum tarihler |
| Tursun Bey | Tarih | Tarih-i Ebu’l Feth |
| Behiştî Sinan Çelebi | Tarih | Tevârîh-i Âl-i Osman |
| İdris-i Bitlisî | Tarih | Heşt Behişt |
| Ahî Ahmed Çelebi | Tıp | Risâle fî’t-Tıb |
| Kemal Paşazâde | Tarih | Tevârîh; fetvalar |
| Neşrî | Tarih | Cihannümâ |
| İbrahim Peçevi | Tarih | Peçevi Tarihi |
| Hazerfen Hüseyin Efendi | Hukuk | Telhîsü’l-Beyân fî Kavânîn-i Âl-i Osman |
17–19. yy Düşünce & Yayıncılık
- XVII. yy: Kâtip Çelebi, Evliya Çelebi, Naima (resmî vakanüvis).
- XVIII. yy: İbrahim Müteferrika — ilk modern matbaa; Ahmet Resmî Efendi — sefâretnâmeler.
- XIX. yy: Şinasi (noktalama, ilk Türkçe tiyatro), Namık Kemal (vatan–hürriyet), Ziya Gökalp (Türkçülük).
© Ünite 4 / Bölüm 5 — Masaüstü ve mobil uyumlu sürüm.
ÜNİTE 4 — BÖLÜM 5
Bankalar • Vergiler • Eğitim • Bilim & Düşünce
Osmanlı’da Kurulan Bankalar ve Finansal Çerçeve
+
| Banka | Kısa Açıklama |
|---|---|
| Bank-ı Dersaadet 1847 | Tanzimat’ta açılan ilk banka; banker girişimi. |
| Bank-ı Osmani 1856 | Dersaadet’in yerine; İngiliz sermayeli merkez bankası karakteri. |
| Bank-ı Şahane-i Osmani (Osmanlı Bankası) 1863 | Para basma ayrıcalığı vardı; 1930’a dek sürdü. |
| Memleket Sandıkları 1863 | İlk Türk devlet bankacılığı; Ziraat’ın temeli. Çiftçiye kredi. |
| Ziraat Bankası 1888 | II. Abdülhamid devrinde; Memleket Sandıkları geliştirildi. (Mithat Paşa etkili) |
| Osmanlı İtibar-ı Milli Bankası 1917 | %100 yerli sermayeli; 1927’de Türkiye İş Bankası’na devredildi. |
Ekonomide 3 İlke
- İaşecilik: Temel malın yeterli ve ucuz bulunması.
- Gelenekçilik: Üretim–tüketimde teamül ve devlet kontrolü.
- Fiskalizm: Gelir maksimize, gider minimize.
Merkezî Kavramlar
- Merkantilizm: Zenginlik = kıymetli maden.
- Hacegân: Uluslararası ticaret yapan seçkin tüccar–kâtipler.
- İltizam → Malikane: Vergi toplama imtiyazı; ömür boyu ise malikane.
- Ruznamçe: Günlük gelir–gider defteri.
Osmanlı’da Vergi Çeşitleri (Şer‘î ve Örfî)
+
Şer‘î Vergiler
| Ad | Açıklama |
|---|---|
| Haraç | Gayrimüslim arazi sahiplerinden alınan ürün vergisi. |
| Aşar (Öşür) | Müslüman arazi sahiplerinden alınan ürün vergisi. |
| Cizye | Gayrimüslim erkeklerden askere gitmeme karşılığı. |
Örfî Vergiler
| Ad | Açıklama |
|---|---|
| İmdâdiye-i Seferiyye | Savaş masrafları için hanelerden. |
| İmdâdiye-i Hazariyye | Barışta ihtiyaç hâlinde personel/ücret vergisi. |
| İ‘âne-i Cihâdiyye | Savaşa yardım. |
| Derbent Resmi | Geçit–köprü güvenliği için tüccardan. |
| Kürekçi Bedeli | Donanma kürekçilerinin ücreti için. |
| İzni Sefine | Boğazlardan geçen yabancı gemilere izin harcı. |
| Avârız | Olağanüstü hâl vergileri. |
| İspenç | Gayrimüslim arazi vergisi. |
Diğer Vergiler (Seçme)
| Vergi | Açıklama | Vergi | Açıklama |
|---|---|---|---|
| Çift Resmi | Müslümanlardan arazi kullanımı. | Tapu Resmi | Mîrî araziyi ziraattan ayırma vb. |
| Derbent Resmi | Yol–köprü–geçitlerden. | İhtisap | Pazar/panayır vergileri. |
| Bac | Pazaryeri harcı. | İltizam Bedeli | Vergi toplama imtiyaz bedeli. |
| Bennak | Evli erkeklerden. | Maden/Gümrük | Maden ve gümrük gelirleri. |
| Mücerred | 20+ bekârlardan. | Resm-i Asiyab | Değirmenlerden. |
| Arusane | Kız ailesinin ödediği. | Çift Bozan | Toprağını ekmeyenden. |
| Cerime | Para cezaları. | Ağıl/Ağnâm | Koyun–keçi üzerinden. |
| Kaşgûn | Kaybolan hayvan bulununca. | Canavar Resmi | Domuz vergisi (gayrimüslim). |
| Çift Hâne | Bir çift öküzle işlenebilir alan ölçüsü. |
Osmanlı’da Eğitim — Örgün / Yaygın / Modern Kurumlar
+
Örgün Eğitim
- Sıbyan Mektebi → ilk kademe.
- Medrese (erkek, vakıf destekli). Kademeler: Hâşiye-i Tecrîd → Dâhil → Hâric.
- İlk ders: Muhtasaraf; ilk müderris: Davud-u Kayserî; öğrenci: Softa/Suhte.
- İlk Osmanlı medresesi: İznik Orhaniyesi; İstanbul’da ilk: Sahn-ı Seman; tıp fakültesi içeren: Süleymaniye.
- XVII. yydan itibaren pozitif bilimlerin gerilemesi → beşik ulemalığı.
- Saray Eğitimi: Enderun, Harem, Şehzadegâh.
Dar’lar
- Dar’ülkurra (Kur’an), Dar’ülhadis (Hadis), Dar’ülhendese (Mühendislik), Dar’üttıp (Tıp).
Modern Okullar & Kurumlar
| Kurum | Seviye / İşlev |
|---|---|
| Rüşdiye | Ortaokul; II. Mahmud dönemi. |
| İdadi | Lise. |
| Darülmuallim | Erkek öğretmen okulu. |
| Darülmuallimat | Kadın öğretmen okulu. |
| Darülmaarif | Devlet adamı yetiştirir. |
| Darülfünun | Yüksekokul — 1933’te İstanbul Üniversitesi. |
| Mekteb-i Mülkiye | Kaymakam yetiştirir. |
| Islahhane | Zanaat okulu. |
| Sanayi-i Nefise | Güzel sanatlar; Osman Hamdi Bey. |
| Hukuk Mektebi | Hukukçu yetiştirir. |
| Baytar Mektebi | Veteriner yetiştirir. |
Yaygın Eğitim
Camiler/mescitler, tekke–zaviyeler, loncalar (çırak–kalfa–usta) meslekî eğitim verir.
Bilim İnsanları — Alanları ve Eserleri
+
| Bilim İnsanı | Alan | Eser(ler) |
|---|---|---|
| Kadızade-i Rumi | Astronomi, Matematik | Muhtasar fî’l Hisab |
| Sabuncuoğlu Şerafeddin | Eczacılık, Tıp, Cerrahî | Kitabü’l Cerrahiyyetü’l Haniyye; Mücerrebnâme |
| Altunizade | Hekimlik, Bitkisel İlaç | Çeşitli risaleler |
| Ebusuud Efendi | Fıkıh | Fetvalar |
| Pîrî Reis | Coğrafya | Kitab-ı Bahriye |
| Seydi Ali Reis | Coğrafya | Mir’âtü’l Memalik; Kitabü’l-Muhit |
| Takiyüddin | Astronomi | İstanbul Rasathanesi |
| Kâtip Çelebi | Tarih, Coğrafya | Keşf’üz Zünûn; Cihannüma |
| Evliya Çelebi | Seyyah | Seyahatnâme |
| Ahmet Cevdet Paşa | Tarih, Hukuk | Mecelle; Kısas-ı Enbiya |
| Bilim İnsanı | Alan | Eser(ler) |
|---|---|---|
| Şeyh Edebali | Dini | Nasihat geleneği |
| Aşıkpaşazâde | Tarih | Tevârîh-i Âl-i Osman |
| Hacı Paşa | Tıp | Müntehab-ı Şifâ |
| Şair Ahmedî | Tıp, Tarih | Tervihü’l-Ervah |
| Mukbilzâde Mü’min | Tıp | Zahire-i Muradiye |
| Molla Lütfi | Astronomi | Mevzuatü’l Ulûm |
| Muslihiddin bin Sinan | Astronomi | Risale-i Eflatuniye |
| Naima | Tarih | Tarih-i Naima |
| Hibri Ali Efendi | Fıkıh | Hadikatü’l Fukahâ |
| Müneccimbaşı Ahmed Dede | Tarih | Sahâifü’l-Ahbâr |
| Ayasofya Şifâî | Tıp | Tıp risaleleri |
| Bilim İnsanı | Alan | Eser(ler) |
|---|---|---|
| Oruç Beg | Tarih | Kronikler |
| Kaşifî | Tarih | Gazânâme-i Rum |
| Enverî | Tarih | Manzum tarihler |
| Tursun Bey | Tarih | Tarih-i Ebu’l Feth |
| Behiştî Sinan Çelebi | Tarih | Tevârîh-i Âl-i Osman |
| İdris-i Bitlisî | Tarih | Heşt Behişt |
| Ahî Ahmed Çelebi | Tıp | Risâle fî’t-Tıb |
| Kemal Paşazâde | Tarih | Tevârîh; fetvalar |
| Neşrî | Tarih | Cihannümâ |
| İbrahim Peçevi | Tarih | Peçevi Tarihi |
| Hazerfen Hüseyin Efendi | Hukuk | Telhîsü’l-Beyân fî Kavânîn-i Âl-i Osman |
17–19. yy Düşünce & Yayıncılık
- XVII. yy: Kâtip Çelebi, Evliya Çelebi, Naima (resmî vakanüvis).
- XVIII. yy: İbrahim Müteferrika — ilk modern matbaa; Ahmet Resmî Efendi — sefâretnâmeler.
- XIX. yy: Şinasi (noktalama, ilk Türkçe tiyatro), Namık Kemal (vatan–hürriyet), Ziya Gökalp (Türkçülük).
© Ünite 4 / Bölüm 5 — Masaüstü ve mobil uyumlu sürüm.