ÜNİTE 4 — BÖLÜM 6
Osmanlı’da Sanat, Mimari ve Saray Kültürü
Genel Çizgiler • Osmanlı’da Sanat–Mimarî
+
- Osmanlı mimarisi üç dönemde incelenir: erken, klasik, geç (Lale Devri ve sonrası).
- Klasik ve görkemli dönemi Mimar Sinan ve öğrencileri temsil eder.
- XVIII. yydan itibaren (Lale Devri) batı etkisi belirginleşir; ilk batı tarzı köşk: Sa‘dâbâd Kasrı.
- Minyatür kitaplarının genel adı surname, hünernâme; minyatür sanatçılarına nakkaş denir.
- Ünlü nakkaşlar: Matrakçı Nasuh, Nigârî, Nakkaş Osman, Levnî.
- Hat sanatında öncü: Şeyh Hamdullah (klasik üslûbun pîri); Hafız Osman mushafıyla ünlüdür.
- El sanatları: oymacılık, kakmacılık, tezhip, ebru gelişti.
- Osmanlı’da ilk mizah dergisi: Diyojen; Batılıların “Mavi Cami” dediği: Sultan Ahmet Camii.
- Osman Hamdi Bey: Müze-i Hümayun ve Sanayi-i Nefise Mektebi’nin kurucusu; “Kaplumbağa Terbiyecisi”.
- Osmanlı’da resim sanatını Şeker Ahmet Paşa kurumsallaştırdı.
- 1876 Kanun-i Esasî ile resmî dil Türkçe kabul edildi.
- Edebiyat: Divan, Halk, Tekke kolları; Mahremî önemli divan şairidir.
- İlk cami: İznik Hacı Özbek; Nur-u Osmaniye Avrupa etkisindeki ilk eser; Lale Devri’nin bir örneği Sadâbâd.
Sanatçı–Eser Notları
- “Gül Koklayan Fatih” portresi: Nakkaş Sinan Bey.
- Fezleke: Kâtip Çelebi; Avrupa’da “Hacı Kalfa”.
- Tarih-i Ebülfeth: Tursun Bey.
- Şeyhülislamlık makamına “Bab-ı Meşihat”.
- Sabuncuoğlu Şerafeddin: Türk plastik cerrahisinin “babası”.
- İksîr-i Saadet: Nergisî (IV. Murad’a sunum).
- Fatih’in mahlasları: Avnî; Kanunî: Muhibbî; I. Ahmed: Bahtî; II. Osman: Farisi; III. Ahmed: Necib; III. Selim: İlhami; II. Mahmud: Adlî; IV. Murad: Muradî.
- Tuhfetü’l-Guzat (savaş teknikleri): Matrakçı Nasuh.
- İstanbul’da ilk tiyatro: Güllü Agop; modern müzik eğitimi: Dârü’l-Elhan.
- Hattatların pîri Şeyh Hamdullah — lakabı: Kıbletü’l-Hattatîn.
Erken & Klasik Dönem Osmanlı Mimarisi — Eser Listeleri
+
Erken Dönem (seçme)
- İznik Hacı Özbek Camii (ilk Osmanlı camisi)
- İznik–Bursa Yeşil Camii, Ulu Cami, Hüdavendigâr
- Bursa Muradiye, Yeşil Türbe, Yeşil Medrese
- Edirne Eski Camii, Üç Şerefeli, Muradiye
- Ankara Hacı Bayram Camii
- Medreseler: Lala Şahin Paşa (Bursa) vb.
Klasik Dönem (Sinan ve çevresi)
- Fatih Camii–Külliyesi (İstanbul)
- II. Bayezid Külliyesi (Edirne)
- Haseki Külliyesi; Süleymaniye (1557)
- Şehzade Camii ve Medreseleri (1543–1548)
- Rüstem Paşa (1551–1561), çiniler
- Sultanahmet (Blue Mosque) (1616)
- Eyüp Sultan, Mihrimah, Yeni Camii (1664)
- Kanunî Çeşmesi, Cinili Köşk, Mostar Köprüsü
Geç Dönem Mimarisi & Saraylar
+
Geç Dönem (Barok–Ampir–Eklektik)
- Nur-u Osmaniye (İstanbul) — Avrupa tarzındaki ilk eser
- Laleli, Nusretiye, Ortaköy, Dolmabahçe, Bağdat Köşkü, Tophane Çeşmesi
- Topkapı yenilemeleri; Çırağan, Beylerbeyi, Yıldız
- İshak Paşa Sarayı (Doğubayazıt-1784), Selimiye Kışlası (III. Selim)
- Seddülbahir Kalesi (Çanakkale-IV. Mehmet)
Saraylar ve Özellikleri
| Saray | Bilgi |
|---|---|
| Topkapı | Fatih yaptırdı; klasik üslûp; Avrupa etkisi yok. |
| Dolmabahçe | Abdülmecid — Avrupa etkisi, borçla yapım. |
| Yıldız | III. Selim’in annesinin köşküyle başladı; Abdülhamid döneminde merkez. |
| Çırağan | Abdülaziz dönemi; Avrupa etkisi. |
| Beylerbeyi | Avrupa etkisi belirgin. |
| İshak Paşa | 1784; kalorifer sistemi kullanılan ilk yapılardan. |
“Krall Bilgiler” — Hızlı Notlar
- Fezleke-i Osmanî — Kâtip Çelebi; Avrupa’da “Hacı Kalfa”.
- Osmanlı’da Şeyhülislamlık: Bab-ı Meşihat.
- Şerafeddin Sabuncuoğlu — “Türk plastik cerrahisinin babası”.
- Leylâ ile Mecnun — Fuzûlî.
- İstanbul’da ilk tiyatro topluluğu: Güllü Agop; devlet tiyatrosu çekirdeği: Dârülbedayi.
- Enderun’a “askerî mektep” değil; Mimar Sinan’ın askerî rütbesi yoktur.
- Yevmiye-vekâlet sistemiyle Beylerbeyi sarayı mütesellimleri.
- Yavuz döneminde Diyarbakır merkezli Arab ve Acem Kazaskerliği; Budin Beylerbeyi Mohaç sonrası kuruldu.
Değerlendirme Testi — 5 Soru (her soru 5 şıklı)
+
1) Aşağıdakilerden hangisi klasik dönem Osmanlı mimarisinin ayırt edici özelliği ve bunu en güçlü temsil eden yapı–mimar eşleşmesidir?
Doğru: C. Klasik dönem, orantı–denge–sadelik vurgusuyla Sinan’ın Süleymaniye’sinde zirveye çıkar.
2) “Avrupa tarzında inşa edilen ilk Osmanlı eseri” ifadesi ve bu eserin bulunduğu şehir aşağıdakilerden hangisidir?
Doğru: D. Nur-u Osmaniye (18. yy) Barok etkili ilk eserdir; İstanbul’dadır.
3) Aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi yanlıştır?
Doğru: E. Hadikatü’l Fukahâ Hibrî Ali Efendi’nindir; Tursun Bey’in eseri Tarih-i Ebülfethtir.
4) Aşağıdakilerden hangisi Topkapı Sarayı ile ilgili doğru bir bilgi değildir?
Doğru: B (yanlış ifade). Topkapı klasik üslûptadır; Avrupa etkisi Dolmabahçe/Çırağan gibi geç dönemde görülür.
5) Aşağıdaki sanatçı–alan–eser üçlülerinden hangisi doğru bir bütünlük kurar?
Doğru: C. Sabuncuoğlu, tıp alanında Kitabü’l-Cerrahiyyetü’l-Haniyye’yi yazmıştır.
© Ünite 4 / Bölüm 6 — Sanat, mimari ve saray kültürü. Mobilde tablolar kart görünümüne dönüşür; masaüstünde iki sütun taşma olmadan yerleşir.
ÜNİTE 4 — BÖLÜM 6
Osmanlı’da Sanat, Mimari ve Saray Kültürü
Genel Çizgiler • Osmanlı’da Sanat–Mimarî
+
- Osmanlı mimarisi üç dönemde incelenir: erken, klasik, geç (Lale Devri ve sonrası).
- Klasik ve görkemli dönemi Mimar Sinan ve öğrencileri temsil eder.
- XVIII. yydan itibaren (Lale Devri) batı etkisi belirginleşir; ilk batı tarzı köşk: Sa‘dâbâd Kasrı.
- Minyatür kitaplarının genel adı surname, hünernâme; minyatür sanatçılarına nakkaş denir.
- Ünlü nakkaşlar: Matrakçı Nasuh, Nigârî, Nakkaş Osman, Levnî.
- Hat sanatında öncü: Şeyh Hamdullah (klasik üslûbun pîri); Hafız Osman mushafıyla ünlüdür.
- El sanatları: oymacılık, kakmacılık, tezhip, ebru gelişti.
- Osmanlı’da ilk mizah dergisi: Diyojen; Batılıların “Mavi Cami” dediği: Sultan Ahmet Camii.
- Osman Hamdi Bey: Müze-i Hümayun ve Sanayi-i Nefise Mektebi’nin kurucusu; “Kaplumbağa Terbiyecisi”.
- Osmanlı’da resim sanatını Şeker Ahmet Paşa kurumsallaştırdı.
- 1876 Kanun-i Esasî ile resmî dil Türkçe kabul edildi.
- Edebiyat: Divan, Halk, Tekke kolları; Mahremî önemli divan şairidir.
- İlk cami: İznik Hacı Özbek; Nur-u Osmaniye Avrupa etkisindeki ilk eser; Lale Devri’nin bir örneği Sadâbâd.
Sanatçı–Eser Notları
- “Gül Koklayan Fatih” portresi: Nakkaş Sinan Bey.
- Fezleke: Kâtip Çelebi; Avrupa’da “Hacı Kalfa”.
- Tarih-i Ebülfeth: Tursun Bey.
- Şeyhülislamlık makamına “Bab-ı Meşihat”.
- Sabuncuoğlu Şerafeddin: Türk plastik cerrahisinin “babası”.
- İksîr-i Saadet: Nergisî (IV. Murad’a sunum).
- Fatih’in mahlasları: Avnî; Kanunî: Muhibbî; I. Ahmed: Bahtî; II. Osman: Farisi; III. Ahmed: Necib; III. Selim: İlhami; II. Mahmud: Adlî; IV. Murad: Muradî.
- Tuhfetü’l-Guzat (savaş teknikleri): Matrakçı Nasuh.
- İstanbul’da ilk tiyatro: Güllü Agop; modern müzik eğitimi: Dârü’l-Elhan.
- Hattatların pîri Şeyh Hamdullah — lakabı: Kıbletü’l-Hattatîn.
Erken & Klasik Dönem Osmanlı Mimarisi — Eser Listeleri
+
Erken Dönem (seçme)
- İznik Hacı Özbek Camii (ilk Osmanlı camisi)
- İznik–Bursa Yeşil Camii, Ulu Cami, Hüdavendigâr
- Bursa Muradiye, Yeşil Türbe, Yeşil Medrese
- Edirne Eski Camii, Üç Şerefeli, Muradiye
- Ankara Hacı Bayram Camii
- Medreseler: Lala Şahin Paşa (Bursa) vb.
Klasik Dönem (Sinan ve çevresi)
- Fatih Camii–Külliyesi (İstanbul)
- II. Bayezid Külliyesi (Edirne)
- Haseki Külliyesi; Süleymaniye (1557)
- Şehzade Camii ve Medreseleri (1543–1548)
- Rüstem Paşa (1551–1561), çiniler
- Sultanahmet (Blue Mosque) (1616)
- Eyüp Sultan, Mihrimah, Yeni Camii (1664)
- Kanunî Çeşmesi, Cinili Köşk, Mostar Köprüsü
Geç Dönem Mimarisi & Saraylar
+
Geç Dönem (Barok–Ampir–Eklektik)
- Nur-u Osmaniye (İstanbul) — Avrupa tarzındaki ilk eser
- Laleli, Nusretiye, Ortaköy, Dolmabahçe, Bağdat Köşkü, Tophane Çeşmesi
- Topkapı yenilemeleri; Çırağan, Beylerbeyi, Yıldız
- İshak Paşa Sarayı (Doğubayazıt-1784), Selimiye Kışlası (III. Selim)
- Seddülbahir Kalesi (Çanakkale-IV. Mehmet)
Saraylar ve Özellikleri
| Saray | Bilgi |
|---|---|
| Topkapı | Fatih yaptırdı; klasik üslûp; Avrupa etkisi yok. |
| Dolmabahçe | Abdülmecid — Avrupa etkisi, borçla yapım. |
| Yıldız | III. Selim’in annesinin köşküyle başladı; Abdülhamid döneminde merkez. |
| Çırağan | Abdülaziz dönemi; Avrupa etkisi. |
| Beylerbeyi | Avrupa etkisi belirgin. |
| İshak Paşa | 1784; kalorifer sistemi kullanılan ilk yapılardan. |
“Krall Bilgiler” — Hızlı Notlar
- Fezleke-i Osmanî — Kâtip Çelebi; Avrupa’da “Hacı Kalfa”.
- Osmanlı’da Şeyhülislamlık: Bab-ı Meşihat.
- Şerafeddin Sabuncuoğlu — “Türk plastik cerrahisinin babası”.
- Leylâ ile Mecnun — Fuzûlî.
- İstanbul’da ilk tiyatro topluluğu: Güllü Agop; devlet tiyatrosu çekirdeği: Dârülbedayi.
- Enderun’a “askerî mektep” değil; Mimar Sinan’ın askerî rütbesi yoktur.
- Yevmiye-vekâlet sistemiyle Beylerbeyi sarayı mütesellimleri.
- Yavuz döneminde Diyarbakır merkezli Arab ve Acem Kazaskerliği; Budin Beylerbeyi Mohaç sonrası kuruldu.
Değerlendirme Testi — 5 Soru (her soru 5 şıklı)
+
1) Aşağıdakilerden hangisi klasik dönem Osmanlı mimarisinin ayırt edici özelliği ve bunu en güçlü temsil eden yapı–mimar eşleşmesidir?
Doğru: C. Klasik dönem, orantı–denge–sadelik vurgusuyla Sinan’ın Süleymaniye’sinde zirveye çıkar.
2) “Avrupa tarzında inşa edilen ilk Osmanlı eseri” ifadesi ve bu eserin bulunduğu şehir aşağıdakilerden hangisidir?
Doğru: D. Nur-u Osmaniye (18. yy) Barok etkili ilk eserdir; İstanbul’dadır.
3) Aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi yanlıştır?
Doğru: E. Hadikatü’l Fukahâ Hibrî Ali Efendi’nindir; Tursun Bey’in eseri Tarih-i Ebülfethtir.
4) Aşağıdakilerden hangisi Topkapı Sarayı ile ilgili doğru bir bilgi değildir?
Doğru: B (yanlış ifade). Topkapı klasik üslûptadır; Avrupa etkisi Dolmabahçe/Çırağan gibi geç dönemde görülür.
5) Aşağıdaki sanatçı–alan–eser üçlülerinden hangisi doğru bir bütünlük kurar?
Doğru: C. Sabuncuoğlu, tıp alanında Kitabü’l-Cerrahiyyetü’l-Haniyye’yi yazmıştır.
© Ünite 4 / Bölüm 6 — Sanat, mimari ve saray kültürü. Mobilde tablolar kart görünümüne dönüşür; masaüstünde iki sütun taşma olmadan yerleşir.