ÜNİTE 4 — BÖLÜM 7
Osmanlı Kültür & Medeniyeti — Püf Noktalar • ÖSYM İpuçları • İlkler
Altın Özet (10 Madde) — “Bir Bakışta Osmanlı Kültür & Medeniyet”
+
- Merkezî yapı: Mutlak monarşi → Divan-ı Hümayun (danışma) + saray (Enderun/Harem/Bîrûn) üçlüsü.
- Üç sınıf: Seyfiye (ordu-yönetim), İlmiye (din-eğitim-adalet), Kalemiye (bürokrasi-maliye).
- Toprak: Mîrî düzen ve tımâr → vergi karşılığı asker besleme; vakıf ve mülk arazi istisna.
- Ordu: Kapıkulu + Eyâlet kuvvetleri; kapıkulu devşirme/pençik kökenli, eyalet timar temelli.
- Ekonomi: İaşecilik–Gelenekçilik–Fiskalizm; lonca-ahi teşkîlâtı; iltizam/malikâne, gedik.
- Hukuk: Şer‘î + Örfî ikili yapı; Şeyhülislâm fetva, kazasker yargı; kadı yerelde yönetimde ana aktör.
- Eğitim: Sıbyan–Medrese–Enderun çizgisi; 19. yy’da rüşdiye–idadi–darülfünun gibi modern okullar.
- Sanat: Klasik dönem Sinan; geç dönemde Barok–Ampir–Eklektik (Nur-u Osmaniye, Dolmabahçe).
- İlkler: İlk banka, matbaa, modern okul, ilk tiyatro gibi başlıklar ÖSYM’nin sevdiği alan.
- Dönüm yılları: 1453 (İstanbul), 1579–1606 (Duraklama eşiği), 1839/1856 (Tanzimat/Islahat), 1876 (Meşrutiyet).
İpucu: Soru kökü “aşağıdakilerden hangisi yerel yönetim unsurudur?” diyorsa — kadı, subaşı, beylerbeyi, sancakbeyi gibi taşra aktörlerini arayın.
“İlkler” & “En’ler” — ÖSYM Seviyor
+
İlkler (kurumlar–ekonomi)
- İlk banka: Bank-ı Dersaadet (1847) → Bank-ı Osmani (1856) → Osmanlı Bankası (1863).
- İlk Türk devlet bankası: Memleket Sandıkları (1863) → Ziraat Bankası (1888).
- İlk modern matbaa: İbrahim Müteferrika (1727).
- İlk Türkçe tiyatro: Şinasi – Şair Evlenmesi; ilk tiyatro topluluğu Güllü Agop.
- İlk güzel sanatlar okulu: Sanayi-i Nefise (Osman Hamdi Bey).
- İlk modern üniversite: Darülfünun → 1933’te İstanbul Üniversitesi.
- İlk Avrupa tarzı cami: Nur-u Osmaniye.
- İlk kâğıt para: Kaime; ilk altın para: FSM; ilk gümüş: Orhan Bey.
Sanat & Bilim “en’ler”
- En büyük mimar: Mimar Sinan — Süleymaniye, Selimiye.
- En kapsamlı coğrafya-denizcilik: Pîrî Reis – Kitab-ı Bahriye, Seydi Ali Reis.
- En sistematik tarih-coğrafya: Kâtip Çelebi – Keşf’üz Zünûn, Cihannüma.
- İlk modern müze: Müze-i Hümâyun — Osman Hamdi Bey.
Dikkat: “Kaplumbağa Terbiyecisi” bir resimdir (O. Hamdi Bey). Mimariyle karıştırmayın.
Hızlı Flip-Kart Çalış
İaşecilik nedir?
Temel ihtiyaç mallarının yeterli ve ucuz bulunmasını sağlama ilkesi.
Gedik ne işe yarar?
Esnaf-lonca üretiminde tekel ve kalite kontrolü.
Timarın özeti?
Vergi geliri ↔ atlı asker (cebelü) besleme yükümlülüğü.
İltizam–Malikâne farkı?
İltizam: geçici vergi toplama imtiyazı; Malikâne: ömür boyu.
Şer‘î – Örfî hukuk ayrımı?
Şer‘î: dinî; Örfî: padişah–kanunnâme (kamu düzeni/örf).
Karıştırılan Kavramlar — Uyarılar
+
“Bu ✓, bu ✗”
- Kapıkulu maaş alır ↔ Eyalet askerleri (tımar sipahisi) maaş almaz, dirlikten beslenir.
- Kadı yargı + belediye + noter işlevleri ↔ Kazasker üst yargı ve ilmiye atamaları.
- Şeyhülislâm fetva verir; Sadrazam yürütme başı (padişah mührü).
- Nur-u Osmaniye (Barok) ↔ Süleymaniye (klasik). “Avrupa etkisi ilk” sorusu = Nur-u Osmaniye.
- Kaime kâğıt paradır; akçe gümüş, sultani altın.
ÖSYM Soru Dili İpuçları
- “Yerel idare” → kadı, subaşı, kethüda, nazırlar, muhtesip (narh).
- “Merkezî otoriteyi güçlendiren” → tımar, devşirme, kul sistemi, dirliklerin geri alınması.
- “Batılılaşma” → Lale Devri sembolleri (Sâdâbâd, çiçek, matbaa), 18–19. yy sarayları ve okulları.
- “Ekonomide canlılık” → kervansaray/derbent/menzil ağı; kapitülasyon ve coğrafi keşif etkileri karşılaştırması.
Zaman Çizgisi & Harita Tüyoları
+
1453 → İstanbul’un fethi (Klasikleşme) • 1579+ → Duraklamaya giriş sinyalleri • 1718–1730 → Lale Devri (barok izleri) • 1839/1856 → Tanzimat/Islahat (idari-hukuki modernleşme) • 1876 → Meşrutiyet • 1908 → II. Meşrutiyet.
Harita İpucu: “Rumeli’de Osmanlı yerleşmesi” sorularında menzil-kervansaray zinciri, derbentler ve uç beyliği–gazâ vurgularını arayın.
Değerlendirme — 6 Soru (5 şıklı, çözümlü)
+
1) Aşağıdaki uygulamalardan hangisi merkezî otoriteyi güçlendirme politikasına doğrudan kanıt gösterilemez?
Doğru: E. Malikâne (ömür boyu iltizam) taşrada yerel güçleri pekiştirir; merkezîleşmeyi zayıflatabilir.
2) “Narh koyma, ölçü–tartı denetimi, çarşı-pazar gözetimi” görevleri aşağıdaki görevlilerden hangisinin sorumluluğudur?
Doğru: B. Narh ve pazar düzeni muhtesibin görevidir.
3) “İlk modern müze ve ilk güzel sanatlar okulu aynı isimli kişiyle ilişkilidir.” Bu yargıdaki kişi ve kurumlardan oluşan doğru seçenek hangisidir?
Doğru: D. Osman Hamdi Bey her iki kurumla da doğrudan ilişkilidir.
4) Aşağıdakilerden hangisi örfî vergi kapsamında değildir?
Doğru: C. Aşar, şer‘î (dînî) bir vergidir.
5) “Saray eğitiminde devlet adamı yetiştiren, Enderun’a öğrenci kaynağı oluşturan okul” aşağıdakilerden hangisidir?
Doğru: E. Enderun’a giriş kanallarından biridir; saray eğitiminin ön basamağıdır.
6) Aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi yanlıştır?
Doğru: D. Dolmabahçe 19. yy eseridir; Sinan’ın dönemi değildir.
© Ünite 4 / Bölüm 7 — Püf noktalar, ilkler ve ÖSYM tarzı ipuçları. Masaüstü ve mobilde tam uyumludur.
ÜNİTE 4 — BÖLÜM 7
Osmanlı Kültür & Medeniyeti — Püf Noktalar • ÖSYM İpuçları • İlkler
Altın Özet (10 Madde) — “Bir Bakışta Osmanlı Kültür & Medeniyet”
+
- Merkezî yapı: Mutlak monarşi → Divan-ı Hümayun (danışma) + saray (Enderun/Harem/Bîrûn) üçlüsü.
- Üç sınıf: Seyfiye (ordu-yönetim), İlmiye (din-eğitim-adalet), Kalemiye (bürokrasi-maliye).
- Toprak: Mîrî düzen ve tımâr → vergi karşılığı asker besleme; vakıf ve mülk arazi istisna.
- Ordu: Kapıkulu + Eyâlet kuvvetleri; kapıkulu devşirme/pençik kökenli, eyalet timar temelli.
- Ekonomi: İaşecilik–Gelenekçilik–Fiskalizm; lonca-ahi teşkîlâtı; iltizam/malikâne, gedik.
- Hukuk: Şer‘î + Örfî ikili yapı; Şeyhülislâm fetva, kazasker yargı; kadı yerelde yönetimde ana aktör.
- Eğitim: Sıbyan–Medrese–Enderun çizgisi; 19. yy’da rüşdiye–idadi–darülfünun gibi modern okullar.
- Sanat: Klasik dönem Sinan; geç dönemde Barok–Ampir–Eklektik (Nur-u Osmaniye, Dolmabahçe).
- İlkler: İlk banka, matbaa, modern okul, ilk tiyatro gibi başlıklar ÖSYM’nin sevdiği alan.
- Dönüm yılları: 1453 (İstanbul), 1579–1606 (Duraklama eşiği), 1839/1856 (Tanzimat/Islahat), 1876 (Meşrutiyet).
İpucu: Soru kökü “aşağıdakilerden hangisi yerel yönetim unsurudur?” diyorsa — kadı, subaşı, beylerbeyi, sancakbeyi gibi taşra aktörlerini arayın.
“İlkler” & “En’ler” — ÖSYM Seviyor
+
İlkler (kurumlar–ekonomi)
- İlk banka: Bank-ı Dersaadet (1847) → Bank-ı Osmani (1856) → Osmanlı Bankası (1863).
- İlk Türk devlet bankası: Memleket Sandıkları (1863) → Ziraat Bankası (1888).
- İlk modern matbaa: İbrahim Müteferrika (1727).
- İlk Türkçe tiyatro: Şinasi – Şair Evlenmesi; ilk tiyatro topluluğu Güllü Agop.
- İlk güzel sanatlar okulu: Sanayi-i Nefise (Osman Hamdi Bey).
- İlk modern üniversite: Darülfünun → 1933’te İstanbul Üniversitesi.
- İlk Avrupa tarzı cami: Nur-u Osmaniye.
- İlk kâğıt para: Kaime; ilk altın para: FSM; ilk gümüş: Orhan Bey.
Sanat & Bilim “en’ler”
- En büyük mimar: Mimar Sinan — Süleymaniye, Selimiye.
- En kapsamlı coğrafya-denizcilik: Pîrî Reis – Kitab-ı Bahriye, Seydi Ali Reis.
- En sistematik tarih-coğrafya: Kâtip Çelebi – Keşf’üz Zünûn, Cihannüma.
- İlk modern müze: Müze-i Hümâyun — Osman Hamdi Bey.
Dikkat: “Kaplumbağa Terbiyecisi” bir resimdir (O. Hamdi Bey). Mimariyle karıştırmayın.
Hızlı Flip-Kart Çalış
İaşecilik nedir?
Temel ihtiyaç mallarının yeterli ve ucuz bulunmasını sağlama ilkesi.
Gedik ne işe yarar?
Esnaf-lonca üretiminde tekel ve kalite kontrolü.
Timarın özeti?
Vergi geliri ↔ atlı asker (cebelü) besleme yükümlülüğü.
İltizam–Malikâne farkı?
İltizam: geçici vergi toplama imtiyazı; Malikâne: ömür boyu.
Şer‘î – Örfî hukuk ayrımı?
Şer‘î: dinî; Örfî: padişah–kanunnâme (kamu düzeni/örf).
Karıştırılan Kavramlar — Uyarılar
+
“Bu ✓, bu ✗”
- Kapıkulu maaş alır ↔ Eyalet askerleri (tımar sipahisi) maaş almaz, dirlikten beslenir.
- Kadı yargı + belediye + noter işlevleri ↔ Kazasker üst yargı ve ilmiye atamaları.
- Şeyhülislâm fetva verir; Sadrazam yürütme başı (padişah mührü).
- Nur-u Osmaniye (Barok) ↔ Süleymaniye (klasik). “Avrupa etkisi ilk” sorusu = Nur-u Osmaniye.
- Kaime kâğıt paradır; akçe gümüş, sultani altın.
ÖSYM Soru Dili İpuçları
- “Yerel idare” → kadı, subaşı, kethüda, nazırlar, muhtesip (narh).
- “Merkezî otoriteyi güçlendiren” → tımar, devşirme, kul sistemi, dirliklerin geri alınması.
- “Batılılaşma” → Lale Devri sembolleri (Sâdâbâd, çiçek, matbaa), 18–19. yy sarayları ve okulları.
- “Ekonomide canlılık” → kervansaray/derbent/menzil ağı; kapitülasyon ve coğrafi keşif etkileri karşılaştırması.
Zaman Çizgisi & Harita Tüyoları
+
1453 → İstanbul’un fethi (Klasikleşme) • 1579+ → Duraklamaya giriş sinyalleri • 1718–1730 → Lale Devri (barok izleri) • 1839/1856 → Tanzimat/Islahat (idari-hukuki modernleşme) • 1876 → Meşrutiyet • 1908 → II. Meşrutiyet.
Harita İpucu: “Rumeli’de Osmanlı yerleşmesi” sorularında menzil-kervansaray zinciri, derbentler ve uç beyliği–gazâ vurgularını arayın.
Değerlendirme — 6 Soru (5 şıklı, çözümlü)
+
1) Aşağıdaki uygulamalardan hangisi merkezî otoriteyi güçlendirme politikasına doğrudan kanıt gösterilemez?
Doğru: E. Malikâne (ömür boyu iltizam) taşrada yerel güçleri pekiştirir; merkezîleşmeyi zayıflatabilir.
2) “Narh koyma, ölçü–tartı denetimi, çarşı-pazar gözetimi” görevleri aşağıdaki görevlilerden hangisinin sorumluluğudur?
Doğru: B. Narh ve pazar düzeni muhtesibin görevidir.
3) “İlk modern müze ve ilk güzel sanatlar okulu aynı isimli kişiyle ilişkilidir.” Bu yargıdaki kişi ve kurumlardan oluşan doğru seçenek hangisidir?
Doğru: D. Osman Hamdi Bey her iki kurumla da doğrudan ilişkilidir.
4) Aşağıdakilerden hangisi örfî vergi kapsamında değildir?
Doğru: C. Aşar, şer‘î (dînî) bir vergidir.
5) “Saray eğitiminde devlet adamı yetiştiren, Enderun’a öğrenci kaynağı oluşturan okul” aşağıdakilerden hangisidir?
Doğru: E. Enderun’a giriş kanallarından biridir; saray eğitiminin ön basamağıdır.
6) Aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi yanlıştır?
Doğru: D. Dolmabahçe 19. yy eseridir; Sinan’ın dönemi değildir.
© Ünite 4 / Bölüm 7 — Püf noktalar, ilkler ve ÖSYM tarzı ipuçları. Masaüstü ve mobilde tam uyumludur.