ÜNİTE 4 — BÖLÜM 8
Osmanlı Kültür & Medeniyeti — Kapsamlı Konu Özeti
1) Genel Çerçeve ve Zihniyet
+
Osmanlı medeniyeti; Orta Asya Türk devlet geleneği, İslam hukuku ve Anadolu–Balkan kültürlerinin sentezidir. Yönetimde merkezî monarşi, taşrada özerkliği sınırlı bir yerel idare; ekonomide iaşecilik–gelenekçilik–fiskalizm; hukukta şer‘î + örfî ikiliği; toplumsal düzende millet sistemi ve askerî–bürokratik “kul” teşkilatı öne çıkar.
Devletin temel taşları
- Padişah (hâkimiyet), Divan-ı Hümayun (danışma–yürütme), Saray (Enderun–Harem–Bîrûn).
- Üç sınıf: Seyfiye (ordu-yönetim), İlmiye (din–eğitim–adalet), Kalemiye (maliye–yazışma).
- Toprak–ordu bağı: dirlik (tımar) gelirleriyle atlı asker (cebelü) besleme.
2) Devlet Yapısı • Saray • Divan
+
Saray Düzeni
- Enderun: Devlet adamı–bürokrat yetiştiren iç saray okulu (devşirme seçkini).
- Harem: Eğitim ve disiplin kurumu; valide sultan etkisi sınırlı fakat dönem dönem belirgin.
- Bîrûn: Dış hizmetler (çavuşbaşı, kapıcılar, mehterhâne, vb.).
Hükümdarlık sembolleri
HutbeSikkeTuğraSancakKılıç alayıOtağTaht
Divan-ı Hümayun
- Sadrazam (padişah mührü, yürütme başı); Kubbealtı vezirleri (yardımcılar).
- Kazasker (ilmiye atamaları, yüksek yargı), Defterdar (maliye), Nişancı (tuğra–tahrir).
- Reisülküttap (dış yazışma → sonradan hariciye), Şeyhülislâm (divana üye değil; fetva).
- Kaptan-ı Derya (donanma), Yeniçeri Ağası (kapıkulu piyadeleri).
Divan kararları mühimme defterlerine kaydedilir; padişah toplantıları Kubbealtı’ndan Kasr-ı Adl’den izleyebilirdi.
3) Toplum Düzeni • Millet Sistemi
+
Millet Sistemi
Müslümanlar (millet-i hâkime) ve gayrimüslimler (millet-i mahkume) cemaatler halinde yaşar; patrikhaneler/ hahambaşılıklar dinî–sosyal işlerde özerktir. Cizye–haraç karşılığında can–mal güvenliği ve ibadet serbestliği sağlanır.
Reaya & Askeri
- Askerî: Vergiden muaf; yönetici–din adamı–asker.
- Reaya: Üretici–vergi veren kesim; yatay/dikey hareketlilik mümkündür (beratla görev).
Şehir Yaşamı & Esnaf
- Lonca–Ahi sistemi: Çırak–kalfa–usta; kalite, narh ve gedik düzeni.
- Muhtesip: Narh, ölçü–tartı, çarşı düzeni.
- Mahalle örgütlenmesi: İmam, kethüda, vakıf yapıları; imaret, bedesten, hamam, kervansaray.
4) Hukuk Düzeni (Şer‘î + Örfî)
+
Şer‘î Hukuk
- Kaynak: Kur’an, Sünnet, icma–kıyas; kadılar yerelde yargı–belediye–noter fonksiyonlarını yürütür.
- Şeyhülislâm fetva; kazasker üst yargı ve ilmiye atamaları.
Mahkemeler
Şer‘îCemaatKonsolosluk (Tanzimat’la Nizamiye eklendi).
Örfî Hukuk
- Kanunnâmeler (ör: Kanunname-i Âl-i Osman) kamu düzenini tamamlar.
- Müsadere (II. Mahmud sınırladı/ kaldırdı), kulluk hakkı (devşirme).
- Mahkeme kayıtları Şer‘iyye Sicilleri’ne işlenir; kadı kararları defterlere geçer.
5) Toprak Sistemi & İktisat
+
Mîrî Toprak ve Dirlik
- Toprak devletindir; kullanım hakkı halka aittir. Genel ad mîrî arazi.
- Dirlik: Has (100.000+ akçe), zeamet (20–100 bin), tımar (3–20 bin).
- Dirlik sahibi; vergi toplar, güvenliği sağlar, savaşta cebelü ile orduya katılır.
- Diğerleri: vakıf araziler (sosyal harcamalar), mülk (özel).
Vergiler (seçme)
AşarHaraçCizyeAvârızİmdâdiyeİzni SefineDerbentİspenç
İktisadî İlkeler & Kurumlar
- İaşecilik: Temel malın bol ve ucuz olması; narh denetimi.
- Gelenekçilik: Üretim-tüketim dengesinde teamül; gedik ve lonca ile kalite kontrol.
- Fiskalizm: Gelir artırma — gümrük, maden, tımar, iltizam–malikâne.
- Kapitülasyonlar ve coğrafi keşiflerin uzun vadeli etkileri: ticaret yollarının yön değiştirmesi.
6) Ordu • Donanma
+
Kapıkulu Ocakları
- Piyade: Acemi Oğlanlar → Yeniçeri, Cebeci (silah), Topçu, Top Arabacıları, Lağımcı, Humbaracı, Bostancı.
- Süvari: Silahdâr, Sipâh, Sağ/ Sol Ulûfeciler, Sağ/ Sol Garipler.
- Maaşlı “kul” asker; devşirme/pençik kökeni.
Eyalet Askerleri & Donanma
- Tımarlı sipahiler (en kalabalık), akıncı, azap, yayalar, müsellemler, deliler, gönüllüler, derbentçiler vb.
- Kaptan-ı Derya komutasında donanma; askerler “Levent”.
- Öne çıkan denizciler: Barbaros Hayreddin, Turgut Reis, Pîrî Reis, Seydi Ali Reis, Kılıç Ali…
7) Taşra Teşkilatı
+
İdarî Basamaklar
- Eyalet (beylerbeyi), sancak (sancakbeyi), kaza (kadı + subaşı), nahiye, köy (kethüda).
- İmtiyazlı eyaletler: Kırım (Giray), Eflak–Boğdan (voyvoda), Hicaz (emir/şerif), Mısır (hidiv) vb.
Diğer Görevliler
MuhtesipBeytülmal EminiKapan EminiBac EminiGümrük Emini
Kadı; yargının yanı sıra idari işlerde de merkez adına görev yapar, fakat kararları şer‘iyye sicilleri ile denetime açıktır.
8) Eğitim • Bilim Dünyası
+
Örgün & Yaygın
- Sıbyan → Medrese (Hâşiye-i Tecrîd–Dâhil–Hâric kademeleri), Enderun ve saray okulları.
- Modernleşme: Rüşdiye, İdadi, Darülmuallim/at, Darülfünun, Mülkiye, Hukuk, Baytar…
- Yaygın: Cami–mescit, tekke–zaviye, lonca–esnaf eğitimi.
Önemli isim–eser
Kâtip Çelebi – CihannümaPîrî Reis – Kitab-ı BahriyeTakiyüddin – RasathaneEvliya Çelebi – SeyahatnâmeA. Cevdet Paşa – Mecelle
Sanat–Mimari
- Klasik: Mimar Sinan — Süleymaniye, Selimiye.
- Geç: Barok–Ampir–Eklektik — Nur-u Osmaniye, Dolmabahçe, Çırağan.
- Minyatür–nakkaşlar: Matrakçı Nasuh, Nakkaş Osman, Levnî; hat: Şeyh Hamdullah, Hafız Osman.
- Resim–müze–güzel sanatlar: Osman Hamdi Bey (Müze-i Hümâyun, Sanayi-i Nefise).
9) Para • Vergi • Bankacılık & Ticaret
+
Para ve Bankacılık
- Akçe (gümüş), Sultani (altın), Kaime (ilk kâğıt).
- Bankalar: Bank-ı Dersaadet (1847) → Bank-ı Osmani (1856) → Osmanlı Bankası (1863);
- Memleket Sandıkları (1863) → Ziraat Bankası (1888); İtibar-ı Milli (1917 → İş Bankası).
Ticaret & Vergi
- Gelirler: aşar, haraç, cizye (şer‘î) + avârız, imdâdiye, derbent, izni sefine, ispenc (örfî) ve çeşitli resimler.
- Ticaret yolları: İpek–Baharat; derbent–kervansaray–menzil ağı; coğrafi keşifler sonrası yön kayması.
- Kapitülasyonlar, uzun vadede yerli esnaf–sanayi aleyhine sonuçlar doğurdu.
10) Şehir & Gündelik Hayat
+
- İmaret kültürü, vakıf sistemi; yol–köprü–medrese–darüşşifa hizmetleri.
- Sosyalleşme: cami–tekke–kahvehane; ramazan, lonca şenlikleri; mehter–meddah–karagöz.
- Giyim–kuşamda meslek–statüye göre farklılaşma; çarşı–pazar narhı; mahalle dayanışması.
11) Mini Kavram Sözlüğü
+
| Kavram | Kısa Tanım | Kavram | Kısa Tanım |
|---|---|---|---|
| Tahrir | Nüfus–arazi sayımı; timar dağıtımının temeli. | Timar | Vergi geliri ↔ atlı asker yükümlülüğü. |
| Gedik | Lonca üretim izni/tekel belgesi. | İltizam–Malikâne | Vergi toplama imtiyazı; ömür boyuysa malikâne. |
| Kasr-ı Adl | Padişahın divanı izlediği mekân. | Fetva | Şeyhülislâmın dinî-hukukî görüşü. |
| Şer‘iyye Sicilleri | Kadı mahkeme kayıt defterleri. | Avârız | Olağanüstü hâl vergileri. |
| Kapıkulu | Merkez ordusu; maaşlı “kul” asker. | Müsadere | Haksız kazanç mallarına el koyma (II. Mahmud sınırlandırdı/kaldırdı). |
| Kadı | Yargı+belediye+noter işlevi. | Muhtesip | Narh ve çarşı düzeni denetimi. |
12) Kısa Kronoloji & Dönüm Noktaları
+
- 1453: İstanbul’un fethi → klasikleşme.
- 16. yy ortası: Sinan çağı; ekonomik–askerî zirve.
- 17. yy: İdarî–mali reform arayışları; kapıkulu ocaklarında bozulma.
- 1718–1730: Lale Devri (barok etkiler, matbaa).
- 1839–1856: Tanzimat–Islahat → hukuk–idare modernleşmesi.
- 1876/1908: Meşrutiyetler → meclisli yönetim denemeleri.
“Osmanlı sentezi” denildiğinde; Türk devlet geleneği + İslam hukuku + Bizans/İran idari tecrübesi + Anadolu–Balkan toplumsal yapısı birlikte düşünülmelidir.
© Ünite 4 / Bölüm 8 — Kapsamlı konu özeti. Masaüstü ve mobil uyumludur; tablolar dar ekranda kart görünümüne dönüşür.
ÜNİTE 4 — BÖLÜM 8
Osmanlı Kültür & Medeniyeti — Kapsamlı Konu Özeti
1) Genel Çerçeve ve Zihniyet
+
Osmanlı medeniyeti; Orta Asya Türk devlet geleneği, İslam hukuku ve Anadolu–Balkan kültürlerinin sentezidir. Yönetimde merkezî monarşi, taşrada özerkliği sınırlı bir yerel idare; ekonomide iaşecilik–gelenekçilik–fiskalizm; hukukta şer‘î + örfî ikiliği; toplumsal düzende millet sistemi ve askerî–bürokratik “kul” teşkilatı öne çıkar.
Devletin temel taşları
- Padişah (hâkimiyet), Divan-ı Hümayun (danışma–yürütme), Saray (Enderun–Harem–Bîrûn).
- Üç sınıf: Seyfiye (ordu-yönetim), İlmiye (din–eğitim–adalet), Kalemiye (maliye–yazışma).
- Toprak–ordu bağı: dirlik (tımar) gelirleriyle atlı asker (cebelü) besleme.
2) Devlet Yapısı • Saray • Divan
+
Saray Düzeni
- Enderun: Devlet adamı–bürokrat yetiştiren iç saray okulu (devşirme seçkini).
- Harem: Eğitim ve disiplin kurumu; valide sultan etkisi sınırlı fakat dönem dönem belirgin.
- Bîrûn: Dış hizmetler (çavuşbaşı, kapıcılar, mehterhâne, vb.).
Hükümdarlık sembolleri
HutbeSikkeTuğraSancakKılıç alayıOtağTaht
Divan-ı Hümayun
- Sadrazam (padişah mührü, yürütme başı); Kubbealtı vezirleri (yardımcılar).
- Kazasker (ilmiye atamaları, yüksek yargı), Defterdar (maliye), Nişancı (tuğra–tahrir).
- Reisülküttap (dış yazışma → sonradan hariciye), Şeyhülislâm (divana üye değil; fetva).
- Kaptan-ı Derya (donanma), Yeniçeri Ağası (kapıkulu piyadeleri).
Divan kararları mühimme defterlerine kaydedilir; padişah toplantıları Kubbealtı’ndan Kasr-ı Adl’den izleyebilirdi.
3) Toplum Düzeni • Millet Sistemi
+
Millet Sistemi
Müslümanlar (millet-i hâkime) ve gayrimüslimler (millet-i mahkume) cemaatler halinde yaşar; patrikhaneler/ hahambaşılıklar dinî–sosyal işlerde özerktir. Cizye–haraç karşılığında can–mal güvenliği ve ibadet serbestliği sağlanır.
Reaya & Askeri
- Askerî: Vergiden muaf; yönetici–din adamı–asker.
- Reaya: Üretici–vergi veren kesim; yatay/dikey hareketlilik mümkündür (beratla görev).
Şehir Yaşamı & Esnaf
- Lonca–Ahi sistemi: Çırak–kalfa–usta; kalite, narh ve gedik düzeni.
- Muhtesip: Narh, ölçü–tartı, çarşı düzeni.
- Mahalle örgütlenmesi: İmam, kethüda, vakıf yapıları; imaret, bedesten, hamam, kervansaray.
4) Hukuk Düzeni (Şer‘î + Örfî)
+
Şer‘î Hukuk
- Kaynak: Kur’an, Sünnet, icma–kıyas; kadılar yerelde yargı–belediye–noter fonksiyonlarını yürütür.
- Şeyhülislâm fetva; kazasker üst yargı ve ilmiye atamaları.
Mahkemeler
Şer‘îCemaatKonsolosluk (Tanzimat’la Nizamiye eklendi).
Örfî Hukuk
- Kanunnâmeler (ör: Kanunname-i Âl-i Osman) kamu düzenini tamamlar.
- Müsadere (II. Mahmud sınırladı/ kaldırdı), kulluk hakkı (devşirme).
- Mahkeme kayıtları Şer‘iyye Sicilleri’ne işlenir; kadı kararları defterlere geçer.
5) Toprak Sistemi & İktisat
+
Mîrî Toprak ve Dirlik
- Toprak devletindir; kullanım hakkı halka aittir. Genel ad mîrî arazi.
- Dirlik: Has (100.000+ akçe), zeamet (20–100 bin), tımar (3–20 bin).
- Dirlik sahibi; vergi toplar, güvenliği sağlar, savaşta cebelü ile orduya katılır.
- Diğerleri: vakıf araziler (sosyal harcamalar), mülk (özel).
Vergiler (seçme)
AşarHaraçCizyeAvârızİmdâdiyeİzni SefineDerbentİspenç
İktisadî İlkeler & Kurumlar
- İaşecilik: Temel malın bol ve ucuz olması; narh denetimi.
- Gelenekçilik: Üretim-tüketim dengesinde teamül; gedik ve lonca ile kalite kontrol.
- Fiskalizm: Gelir artırma — gümrük, maden, tımar, iltizam–malikâne.
- Kapitülasyonlar ve coğrafi keşiflerin uzun vadeli etkileri: ticaret yollarının yön değiştirmesi.
6) Ordu • Donanma
+
Kapıkulu Ocakları
- Piyade: Acemi Oğlanlar → Yeniçeri, Cebeci (silah), Topçu, Top Arabacıları, Lağımcı, Humbaracı, Bostancı.
- Süvari: Silahdâr, Sipâh, Sağ/ Sol Ulûfeciler, Sağ/ Sol Garipler.
- Maaşlı “kul” asker; devşirme/pençik kökeni.
Eyalet Askerleri & Donanma
- Tımarlı sipahiler (en kalabalık), akıncı, azap, yayalar, müsellemler, deliler, gönüllüler, derbentçiler vb.
- Kaptan-ı Derya komutasında donanma; askerler “Levent”.
- Öne çıkan denizciler: Barbaros Hayreddin, Turgut Reis, Pîrî Reis, Seydi Ali Reis, Kılıç Ali…
7) Taşra Teşkilatı
+
İdarî Basamaklar
- Eyalet (beylerbeyi), sancak (sancakbeyi), kaza (kadı + subaşı), nahiye, köy (kethüda).
- İmtiyazlı eyaletler: Kırım (Giray), Eflak–Boğdan (voyvoda), Hicaz (emir/şerif), Mısır (hidiv) vb.
Diğer Görevliler
MuhtesipBeytülmal EminiKapan EminiBac EminiGümrük Emini
Kadı; yargının yanı sıra idari işlerde de merkez adına görev yapar, fakat kararları şer‘iyye sicilleri ile denetime açıktır.
8) Eğitim • Bilim Dünyası
+
Örgün & Yaygın
- Sıbyan → Medrese (Hâşiye-i Tecrîd–Dâhil–Hâric kademeleri), Enderun ve saray okulları.
- Modernleşme: Rüşdiye, İdadi, Darülmuallim/at, Darülfünun, Mülkiye, Hukuk, Baytar…
- Yaygın: Cami–mescit, tekke–zaviye, lonca–esnaf eğitimi.
Önemli isim–eser
Kâtip Çelebi – CihannümaPîrî Reis – Kitab-ı BahriyeTakiyüddin – RasathaneEvliya Çelebi – SeyahatnâmeA. Cevdet Paşa – Mecelle
Sanat–Mimari
- Klasik: Mimar Sinan — Süleymaniye, Selimiye.
- Geç: Barok–Ampir–Eklektik — Nur-u Osmaniye, Dolmabahçe, Çırağan.
- Minyatür–nakkaşlar: Matrakçı Nasuh, Nakkaş Osman, Levnî; hat: Şeyh Hamdullah, Hafız Osman.
- Resim–müze–güzel sanatlar: Osman Hamdi Bey (Müze-i Hümâyun, Sanayi-i Nefise).
9) Para • Vergi • Bankacılık & Ticaret
+
Para ve Bankacılık
- Akçe (gümüş), Sultani (altın), Kaime (ilk kâğıt).
- Bankalar: Bank-ı Dersaadet (1847) → Bank-ı Osmani (1856) → Osmanlı Bankası (1863);
- Memleket Sandıkları (1863) → Ziraat Bankası (1888); İtibar-ı Milli (1917 → İş Bankası).
Ticaret & Vergi
- Gelirler: aşar, haraç, cizye (şer‘î) + avârız, imdâdiye, derbent, izni sefine, ispenc (örfî) ve çeşitli resimler.
- Ticaret yolları: İpek–Baharat; derbent–kervansaray–menzil ağı; coğrafi keşifler sonrası yön kayması.
- Kapitülasyonlar, uzun vadede yerli esnaf–sanayi aleyhine sonuçlar doğurdu.
10) Şehir & Gündelik Hayat
+
- İmaret kültürü, vakıf sistemi; yol–köprü–medrese–darüşşifa hizmetleri.
- Sosyalleşme: cami–tekke–kahvehane; ramazan, lonca şenlikleri; mehter–meddah–karagöz.
- Giyim–kuşamda meslek–statüye göre farklılaşma; çarşı–pazar narhı; mahalle dayanışması.
11) Mini Kavram Sözlüğü
+
| Kavram | Kısa Tanım | Kavram | Kısa Tanım |
|---|---|---|---|
| Tahrir | Nüfus–arazi sayımı; timar dağıtımının temeli. | Timar | Vergi geliri ↔ atlı asker yükümlülüğü. |
| Gedik | Lonca üretim izni/tekel belgesi. | İltizam–Malikâne | Vergi toplama imtiyazı; ömür boyuysa malikâne. |
| Kasr-ı Adl | Padişahın divanı izlediği mekân. | Fetva | Şeyhülislâmın dinî-hukukî görüşü. |
| Şer‘iyye Sicilleri | Kadı mahkeme kayıt defterleri. | Avârız | Olağanüstü hâl vergileri. |
| Kapıkulu | Merkez ordusu; maaşlı “kul” asker. | Müsadere | Haksız kazanç mallarına el koyma (II. Mahmud sınırlandırdı/kaldırdı). |
| Kadı | Yargı+belediye+noter işlevi. | Muhtesip | Narh ve çarşı düzeni denetimi. |
12) Kısa Kronoloji & Dönüm Noktaları
+
- 1453: İstanbul’un fethi → klasikleşme.
- 16. yy ortası: Sinan çağı; ekonomik–askerî zirve.
- 17. yy: İdarî–mali reform arayışları; kapıkulu ocaklarında bozulma.
- 1718–1730: Lale Devri (barok etkiler, matbaa).
- 1839–1856: Tanzimat–Islahat → hukuk–idare modernleşmesi.
- 1876/1908: Meşrutiyetler → meclisli yönetim denemeleri.
“Osmanlı sentezi” denildiğinde; Türk devlet geleneği + İslam hukuku + Bizans/İran idari tecrübesi + Anadolu–Balkan toplumsal yapısı birlikte düşünülmelidir.
© Ünite 4 / Bölüm 8 — Kapsamlı konu özeti. Masaüstü ve mobil uyumludur; tablolar dar ekranda kart görünümüne dönüşür.