Ünite 4

• Demografi: Yeryüzündeki nüfusun miktarını, yapısal özelliklerini ve değişimini inceleyen bilim.

• Nüfus: Bir ülke ya da belirli bir yerde yaşayan insanların toplam sayısı.

• Nüfus azalması: doğumun yeter derecede olmaması yüzünden belirdiği gibi, ölümün çokluğundan, savaşlardan, başka yerlere göç etme yüzünden de olabilir.

• Nüfus İndeksi: Dolaylı araçlarla gerçekleştirilen, bir nüfusun büyüklüğü ya da diğer özellikleriyle ilgili tahmin.

• Nüfus Prodiksiyonu: Geçmiş eğimlerin süreceği varsayımına dayanan, gelecekteki nüfusla ilgili öngörü.

• Optimum Nüfus: Nüfus içindeki kişi başına mümkün olan en yüksek gelire olanak veren ideal nüfus yoğunluğu.

• Nüfus Yoğunluğu: Belli bir alanda yaşayan nüfusun, o alana oranıdır. Ülkenin genişliği ve toplam nüfus hakkında bilgi verir. Kişi/km² olarak gösterilir.

• Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu: Bir ülke veya bölgedeki toplam nüfusun tarım topraklarına bölünmesiyle ortaya çıkan yoğunluğa fizyolojik nüfus yoğunluğu denir.

• Faal nüfus: Bir ülkede çalışma 14-65 yaşları arasında bulunup, çalışmaya engel bir sakatlığı olmayan ve çalışma arzu ve isteğinde bulunan nüfus. Çalışma yaşı ülkeden ülkeye değişmekle birlikte ülkemizde 14 ile 65 yaşları arasıdır. Faal nüfus aktif nüfusu ifade eder. Buna işgücü de denebilir. Bununla birlikte işgücü daha geniş kapsamlıdır. İşgücünden işsizlerle geçici çalışanların çıkartılması sonucu faal nüfus elde edilir. Bir ülkede doğum oranları, nüfusun yaşlarına göre dağılışı, dış göç gibi faktörler faal nüfusu etkiler.

• Bağımlı nüfus: bir toplumda ekonomik olarak üretken olmayan nüfustur. Kendileri çalışmayıp, toplumdaki çalışanların ürettiklerini tüketen nüfus kitlesine bağımlı nüfus, bunların toplam nüfusa oranına ise bağımlılık oranı veya bağımlı nüfus oranı denir. Her ülkede 0-14 yaş ve 65 yaş ve üstü kişiler bağımlı nüfus olarak tanımlanır. Bu terimdeki "bağımlılık" ifadesi ekonomik bir kavramdır. Coğrafya biliminde öğrenciler ve yaşlılar üretime katkı sağlamadıkları için bağımlı olarak nitelendirilir.

• Fizyolojik nüfus yoğunluğu: Bir ülke veya bölgedeki toplam nüfusun tarım topraklarına bölünmesiyle ortaya çıkan yoğunluğa fizyolojik nüfus yoğunluğu denir. Fizyolojik nüfus yoğunluğu = Toplam nüfus / Tarım alanları = kişi / km². Bir ülkede tarımsal nüfus yoğunluğu, fizyolojik nüfus yoğunluğuna yakın çıkıyorsa, o ülkede çalışan nüfusun büyük bir bölümü tarım sektöründe çalışıyor demektir.

• Dalyan: Deniz, göl ya da akarsu kenarlarında balık avlamak ya da üretmek için kurulmuş geçici yerleşmelere denir.

1) NÜFUS ARTIŞ HIZI VE SONUÇLARI

Nüfus artışı nasıl olur?

1) Doğumlar ölümlerden fazla olursa (Doğal Nüfus Artışı)

2) Gelenler gidenden fazla olursa (Göç Alır.)

Hangi ÖRNEK

Aşağıdaki grafik, Türkiye'deki bir coğrafi bölgenin iki sayım dönemi arasındaki nüfus artış ve doğum oranlarını göstermektedir.

Grafik Yorumlama: 2000 Yılı Bölgelere Göre Nüfus Artış Hızı

Nüfus Artış Hızını Artıran ve Azaltan Sebepler

Türkiye'de Nüfus Artış Hızının Fazla Olmasının Sonuçları

1. Aritmetik Nüfus Yoğunluğu

Aritmetik Nüfus Yoğunluğu = Toplam Nüfus / Yüzölçümü

• Türkiye'nin toplam nüfusunun yüzölçümüne bölünmesiyle bulunur.
• Aritmetik nüfus yoğunluğunun çok veya az olması bir ülkenin gelişmişliğini göstermez.
• Türkiye'nin 2020 TÜİK verilerine göre aritmetik nüfus yoğunluğu 109'dur. Bu yoğunluk 1927 yılından beri sürekli artmaktadır.

2. Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu

Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu = Toplam Nüfus / Tarım Alanları

• Türkiye'nin toplam nüfusunun toplam tarım alanına bölünmesiyle bulunur.
• Türkiye'de fizyolojik nüfus yoğunluğu hızlı bir şekilde artmaktadır. Çünkü Türkiye'nin nüfus artış hızı fazladır.
• Fizyolojik nüfus yoğunluğu bir ülkenin gelişmişliği hakkında bilgi vermez.

3. Tarımsal Nüfus Yoğunluğu

Tarımsal Nüfus Yoğunluğu = Tarımla Uğraşan Nüfus (Kırsal Nüfus) / Tarım Alanı

• Tarımsal çiftçi sayısının toplam tarım alanına bölünmesiyle bulunur.
• Tarımsal nüfus yoğunluğu gelişmiş bölgelerde (Marmara) ve yörelerde az iken gelişmemiş bölgelerde (Doğu Anadolu) ve yörelerde fazladır.

Aritmetik Nüfus Yoğunluğu Detayları

• Nüfus yoğunluğu ve nüfus miktarı en fazla olan bölge Marmara Bölgesi'dir. En önemli nedeni sanayileşmeye bağlı olarak çok fazla göç almasıdır.
• Aritmetik nüfus yoğunluğu en az olan bölge Doğu Anadolu'dur. Çünkü nüfus miktarının en az ve yüzölçümünün en büyük olduğu bölgedir.
• Türkiye'nin aritmetik nüfus yoğunluğu sürekli artmaktadır. Çünkü nüfus artışı hızlıdır. (Doğum oranı fazladır.)

Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu Detayları

Tarımsal Nüfus Yoğunluğu Analizi (Akış Şeması)

• Tarımsal nüfus yoğunluğu genellikle arazinin engebeli ve sanayileşmenin az olduğu yerlerde fazladır (Doğu Anadolu ve Karadeniz Bölgesi gibi).
• Tarımsal nüfus yoğunluğu ile tarım alanları ters orantılıdır.
• Tarımsal nüfus yoğunluğu ile sanayileşme oranı ters orantılıdır.

Tekrar: Türkiye'de Nüfus Artış Hızının Fazla Olmasının Sonuçları

1. İklim Şartları

İklim şartlarına bağlı nüfusun yoğun olduğu yerler.

Yukarıdaki haritada denizel havanın (ılıman iklim şartlarının) etkili olduğu, su kaynaklarının yeterli olduğu ve tarım ürünlerinin kolaylıkla yetiştiği yerler (Yeşil) gösterilmiştir.

İklim şartlarına bağlı nüfusun seyrek olduğu yerler.

Yukarıdaki haritada (Turuncu):

• Karasal iklim şartlarının etkili olduğu iç kısımlar.
• Su kaynaklarının kısıtlı olduğu Tuz Gölü ve çevresi.

İklim Şartları (Devamı)

• Buharlaşma ve kuraklığın şiddetli olduğu Güneydoğu Anadolu'nun güneyi ve sıcaklık ortalamasının çok düşük olduğu Doğu Anadolu Bölgesi'nde nüfusun seyrek olduğu yerler gösterilmiştir.

2. Yer Şekilleri

Yukarıdaki haritada yer şekillerinin dağlık ve engebeli olduğu (Turuncu) ve bu nedenle ulaşım, ticaret, sanayi, tarım ve turizm faaliyetlerinin gelişmemesinden dolayı nüfusun tenha olduğu yerler gösterilmiştir.

Yukarıdaki haritada yer şekillerinin sade olması (Yeşil) ve bu nedenle ulaşım, ticaret, sanayi, tarım ve turizm faaliyetlerinin gelişmesinden dolayı yoğun nüfuslu yerler gösterilmiştir.

1. Sanayileşme

Yukarıdaki haritada sanayinin geliştiği ve buna bağlı olarak istihdam olanaklarının artması sonucunda göç alarak nüfusu artan ve yoğunlaşan yerler (Mavi) gösterilmiştir.

2. Tarım

Yukarıdaki haritada tarım alanlarının geniş, verimli olması ve bazı yüksek gelir getiren tarım ürünlerinin yetiştiği ve buna bağlı olarak da nüfusun yoğun olduğu kentler (Yeşil) gösterilmiştir.

3. Madencilik

Yukarıdaki haritada maden yataklarının zengin olmasına bağlı olarak nüfusun yoğun olduğu kentler (Gri) gösterilmiştir.

4. Turizm

Yukarıdaki haritada turizm faaliyetlerinin gelişmesine bağlı olarak nüfusun yoğun olduğu yerler (Sarı) gösterilmiştir.

Hatay, Nevşehir, Antalya ve Muğla'da özellikle nüfus yaz aylarında yoğunlaşırken kış aylarında turizm faaliyetleri azaldığı için nüfus tenhalaşır. Bu nedenle kentlerin yıl içinde (mevsimlere göre) nüfus yoğunluğu (aritmetik nüfus yoğunluğu) fazla değişir.

5. Ulaşım ve Ticaret

Ulaşım ve Ticaret (Devamı)

Yukarıdaki haritada (Sayfa 9'daki) önemli ticaret yolları üzerinde olmasına bağlı nüfusun yoğun olduğu kentler (Kırmızı) gösterilmiştir.

6. Eğitim

Yukarıdaki haritada üniversite ve çeşitli meslek okullarının varlığına bağlı olarak nüfusun yoğunlaştığı kentler (Mor) gösterilmiştir.

1. Türkiye'de Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı

Nüfusun Yaş Gruplarına Dağılımı (TÜİK 2020)

Türkiye Nüfus Piramitleri

Nüfus Piramitleri Analizi

Yukarıda Türkiye'nin soldan sağa doğru 1950, 1990 ve 2008 yılına ait nüfus pramitleri incelendiğinde,

• a) Türkiye'de nüfusun sürekli arttığına,
• b) Son yıllarda nüfus artış hızının azaldığına (1990 ile 2008 yılında taban daralmakta),
• c) Son yıllarda genç nüfusun (0-14 yaş) azalırken yaşlı nüfusun (65 ve üstü yaş) arttığına (2008 yılı),
• d) Buna bağlı olarak ülkemizde sağlık sisteminin iyileştiğine, yaşam süresinin uzadığına, doğum oranlarının azaldığına ve ülkemizin gelişmekte olan ülkeler standartlarına ulaştığına,
• e) Genel olarak nüfus artış hızının fazla olduğuna ulaşılabilir.
• f) Ayrıca 2020 nüfus piramidinde de durum aynı yönde devam etmektedir.

2. Türkiye'de Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı

Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı (Tarihsel Veri)

Sanayinin gelişmediği yerlerde iş olanakları kısıtlı olduğu için erkek nüfus sanayinin geliştiği yerlere göç ederken kadınlar sanayinin gelişmediği kırsal alanlarda kalmaktadır. Bu nedenle sanayinin geliştiği Marmara ve Ege Bölgesi'nde erkek nüfus fazla iken sanayinin fazla gelişmediği Doğu Anadolu Bölgesi ve Doğu Karadeniz Bölümü'nde kadın nüfus daha fazladır.

İstanbul, Ankara, İzmir, Zonguldak, Adapazarı (Sakarya), Bursa, Kayseri, Adana ve Gaziantep gibi gelişmiş kentlerde nüfus içinde erkeklerin oranı daha fazladır.

Türkiye'nin de toplam nüfusu içinde erkeklerin sayısı, kadınlardan biraz fazladır. Bu da Türkiye'nin gelişmekte olan bir ülke olduğunu gösterir. (TUIK 2019)

3. Türkiye'de Nüfusun Eğitim Durumu

Bir ülkenin kalkınmasının temeli yetişmiş eğitimli insan gücüdür. Eğitim seviyesi yüksek olan toplumlar sosyal sorunları daha kolay çözerek gelişime katkı sağlayabilmektedir. Bu nedenle gelişmiş ülkelerin nüfusunda eğitim seviyesi yüksektir.

Okur Yazar Oranları

Yukarıdaki şekilden de anlaşıldığı gibi Türkiye'de okur yazar oranı %97,42'dir. Bu oran gelişmiş ülkelere göre düşüktür.

Cinsiyete Göre Okur Yazar Oranı (2021 TÜİK)

Yukarıdaki şekilden de anlaşıldığı gibi Türkiye'de kadınlar ile erkekler arasında okur yazar oranı farklıdır ve kadınların okur yazar oranı daha düşüktür. Türkiye'de 2,8 milyon kadın okuma yazma bilmiyor ve 3 milyon kadın diplomasız (2021).

4. Türkiye'de Çalışanların (Aktif Nüfusun) İş Kollarına Dağılımı

Çalışma çağındaki nüfus genel olarak 14-65 yaş arasında bulunan insanlardır. Türkiye'de ortalama 61 milyon çalışma çağında insan vardır.

Bu nüfus çalışan (aktif %35) ve çalışmayan (aktif olmayan %65) nüfus olarak ikiye ayrılır.

İşsizlik oranları da gelişmişliği gösterir. Fakat burada anlatılmak istenen çalışanların (aktif nüfusun) iş kollarına dağılımına göre gelişmişlik durumudur.

İş Kolları Tanımları

Türkiye'de Çalışan Nüfusun Sektörlere Dağılımı (TÜİK)

Sektörel Dağılım (2017 TÜİK)

Genellikle tarım sektöründe çalışanların fazla olduğu ülkeler gelişmemiştir. Yukarıda verilen tablo incelendiğinde Türkiye'nin gelişmekte olan bir ülke olduğu görülür.

Cinsiyete Göre Aktif Nüfus ve Sektörel Dağılım (2020 TÜİK)

5. Türkiye'de Nüfusun Yerleşim Alanlarına (Kırsal-Kentsel) Dağılışı

Sanayileşmiş olan ülkelerde nüfusun çoğunluğu kentlerde yaşar. Bu nedenle kentsel nüfus oranı, kırsal nüfus oranından fazladır.

Aşağıdaki grafik incelendiğinde,

Türkiye'de kırsal-kentsel nüfusun oransal dağılımı

• 1980 yılından sonra kentsel nüfusun kırsal nüfusu geçtiğine,
• Genel olarak kırsal nüfus oranı azalırken kentsel nüfus oranının arttığına,
• 1980 yılları arasında kentsel ve kırsal nüfus oranının ve miktarının eşitlendiğine ulaşılır.

Fakat Kırsal Nüfus miktarının sürekli azaldığı sonucuna ulaşılamaz. Çünkü grafikte oranlar gösterilmiştir. 1927 yılına göre 2008 yılında kırsal nüfus oranı az ama miktarı fazladır. Bu grafikten miktara ulaşamayız.

Bölgelerin Kırsal-Kentsel Nüfus Oranları

Analiz

• Türkiye'de sanayileşme oranının fazla olduğu Marmara, İç Anadolu ve Ege Bölgesi'nde kentsel nüfus oranı fazladır.
• Türkiye'de kırsal nüfusun en fazla olduğu bölge Karadeniz'dir. Bunun nedenlerinden biri de dağınık yerleşmenin yaygın olmasıdır.
• Kırsal nüfus ile kentsel nüfus oranı arasındaki farkın en fazla olduğu bölge Marmara, en az olduğu bölge Karadeniz'dir.

Türkiye'deki göç eden nüfusun genel özelliği nedir?

• Genç yaştakiler,
• Erkekler,
• Eğitim seviyesi düşük olanlar,
• Ekonomik gelir seviyesi düşük olanlar göç ediyor.

Neden göç ediyorlar?

Göçlerin Sonuçları Nedir?

Göçleri Önlemek İçin Neler Yapılmalı?

Köyden Kente Göçü Önlemek İçin

• Hayvancılığın iyileştirilmesi ve geliştirilmesi
• Tarım ve hayvancılığa dayalı iş kollarının kırsal kesime kaydırılması
• Tarımda, sulamanın yaygınlaştırılması
• Eğitim, sağlık vb. imkânların kırsal kesime kaydırılması
• Çiftçiye uygun kredilerin sağlanması (vb.) gerekir.

Nedenleri

• Savaşlar, etnik baskılar
• Ülkeler arasındaki anlaşmalar
• Gelişmemiş ülkelerden gelişmiş ülkelere olan göçler (Ülkemizden Avrupa ülkelerine, özellikle Almanya'ya olan göçler)
• Nitelikli elemanların göç etmesi (Mühendis, doktor vb.) Buna "Beyin göçü" adı da verilir.
• Doğal afetler

a. Türkiye'den Dış Ülkeye Yapılan Göçler

b. Dış Ülkelerden Türkiye'ye Yapılan Göçler

Yerleşmeyi Etkileyen Faktörler Nelerdir?

a. Köyler

• Nüfusu 2000'den az olan en küçük idari yerleşmelerdir.
• Sürekli yerleşim alanlarıdır.
• Tarım ve hayvancılık faaliyetleri yaygındır.
• Dokusuna göre toplu ve dağınık yerleşmeler görülür.
• İdari yapılanma vardır. (Muhtar vs.)
• Su kaynağına yakındır fakat genellikle şebeke suyu sağlanmıştır.

b. Köy Altı Yerleşmeleri

• Nüfusları köylerden azdır.
• Genellikle geçici yerleşim alanlarıdır.
• Tarım yapılır. Fakat çoğunlukla hayvancılık yapılır.
• Genellikle dağınık yerleşmelerdir.
• İdari bir yapılanma yoktur.
• Su kaynaklarının yakınına kurulmuştur.

Türkiye'nin kırsal yerleşmelerindeki konutlarda kullanılan malzeme nedir?

1. Karadeniz iklim bölgesinde → Ahşap evler

2. Karasal iklim bölgesinde → Kerpiç evler

• İç Anadolu Bölgesi, Güneydoğu Anadoğlu Bölgesi, Doğu Anadolu Bölgesi, İç Ege Bölümü, Ergene Bölümü

3. Dağlık alanlarda → Taş evler

• Akdeniz Bölgesi'nin Teke ve Taşeli Yöresinde, Ege Bölgesi'nin Menteşe Yöresinde (Muğla), Doğu Anadolu Bölgesi'nde

4. Volkanik arazilerde → Tüf evler

• Nevşehir'de (Peribacalar vs.)

Köy altı yerleşmelerinin ortaya çıkma sebebi nedir?

1. Hayvanlarını otlatma alanları bulmak
2. Tarım arazilerinin yerleşim alanına (köye) uzak ve parçalı olması
3. Kalabalık aile yapısından ayrılarak bağımsız yaşama isteği