🎤 SES BİLGİSİ 🎤
Ses bilgisi (Fonetik), dilin en küçük birimi olan sesleri (🗣️) ve bu seslerin sözcükler içinde uğradığı değişimleri inceler. Türkçemiz sondan eklemeli bir dil olduğu için, ekler köklere eklendiğinde çeşitli ses olayları meydana gelir.
BÖLÜM 1: HARFLERİN ÖZELLİKLERİ 📚
Türk alfabesinde 29 harf bulunur. Bunlar 8'i ünlü (sesli), 21'i ünsüz (sessiz) harftir.
🅰️ Ünlüler (Sesli Harfler)
Ağızdan bir engele uğramadan çıkan seslerdir: a, e, ı, i, o, ö, u, ü. Ünlülerin özellikleri, ünlü uyumlarının temelini oluşturur.
| Düz Ünlüler | Yuvarlak Ünlüler | |||
|---|---|---|---|---|
| Geniş | Dar | Geniş | Dar | |
| Kalın Ünlüler | A | I | O | U |
| İnce Ünlüler | E | İ | Ö | Ü |
🅱️ Ünsüzler (Sessiz Harfler)
Tek başına söylenemeyen, ancak bir ünlü yardımıyla söylenebilen seslerdir. Sertlik ve yumuşaklık durumlarına göre ayrılırlar.
| Özellik | Harfler | Detay | Kodlama |
|---|---|---|---|
| Sert Ünsüzler | p, ç, t, k, f, s, ş, h | Süreksiz (Patlamalı): p, ç, t, k Sürekli (Sızıcı): f, s, ş, h |
🥜 FıSTıKÇı ŞaHaP 🥜 |
| Yumuşak Ünsüzler | b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z | (Tümü süreklidir, ğ hariç) | - |
BÖLÜM 2: ÜNLÜ UYUMLARI (SES UYUMLARI) ⚖️
1. 🏛️ Büyük Ünlü Uyumu (Kalınlık-İncelik Uyumu)
Türkçe bir sözcükte ilk hecedeki ünlü kalınsa (a, ı, o, u), sonraki hecelerdeki ünlüler de kalın olmalıdır. İlk hecedeki ünlü inceyse (e, i, ö, ü), sonrakiler de ince olmalıdır.
❌ Uymayanlar: Kitap, Televizyon (Genellikle yabancı kökenlidir.)
1. Tek heceli (gel, top) ve birleşik sözcüklerde (hanımeli, bilgisayar) uyum aranmaz.
2. Bazı ekler bu kuralı bozar çünkü tek şekilleri vardır: -yor (bakıyor), -ken (bakarken), -ki (akşamki), -leyin (sabahleyin), -mtırak (mavimtırak), -gil (dayımgil), -daş (meslektaş).
2. 🏘️ Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu)
İki kuralı vardır ve her hece kendinden önceki heceye göre incelenir:
➡️ Kural 1 (Düzlük Kuralı): Düz ünlüden (a, e, ı, i) sonra düz ünlü (a, e, ı, i) gelir.
➡️ Kural 2 (Yuvarlaklık Kuralı): Yuvarlak ünlüden (o, ö, u, ü) sonra ya dar-yuvarlak (u, ü) ya da düz-geniş (a, e) gelir.
BÖLÜM 3: ÜNSÜZLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI 🎹
KPSS'de en çok soru gelen kısımlardan biridir. Temelinde sertlik-yumuşaklık ilişkisi yatar.
1. 💥 Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi / Ünsüz Uyumu)
Kural: Sert bir ünsüzle (FıSTıKÇı ŞaHaP) biten bir sözcüğe, yumuşak ünsüzlerden "c, d, g" ile başlayan bir ek gelirse; ekin başındaki bu yumuşak ünsüzler sertleşerek "ç, t, k"ye dönüşür.
➡️ Formül: (Sert Ünsüz) + (c, d, g) ➡️ (Sert Ünsüz) + (ç, t, k)
Ağaç + dan -> Ağaçtan
Çalış + gan -> Çalışkan
Seç + gin -> Seçkin
2. ☁️ Ünsüz Yumuşaması (Ünsüz Değişimi)
Kural: Süreksiz sert ünsüzlerden "p, ç, t, k" ile biten bir sözcüğe, ünlü ile başlayan bir ek gelirse; sözcüğün sonundaki bu sert ünsüzler yumuşayarak "b, c, d, g/ğ"ye dönüşür.
➡️ Formül: (p, ç, t, k) + (Ünlü) ➡️ (b, c, d, ğ/g)
Ağaç + a -> Ağaca
Kağıt + ı -> Kağıdı
Çocuk + u -> Çocuğu
Renk + i -> Rengi (k -> g)
1. Tek heceli bazı sözcükler: Süt-ü, top-u, saç-ı, et-i (Ancak bazıları yumuşar: Çok-çoğu, kap-kabı).
2. Yabancı kökenli sözcükler: Hukuk-u, millet-i, devlet-i, sanat-ı, ahlak-ı.
3. Özel isimler (Yazıda): Yazarken yumuşama gösterilmez, okunurken yumuşar. (Zeynep'i (Yazılış) -> Zeynebi (Okunuş)).
4. Bazı türemiş sözcükler: Taşıt-ı, anıt-ı, yanıt-ı.
3. 🍂 Ünsüz Düşmesi
Genellikle "-k" sert ünsüzü ile biten sözcüklere küçültme eki (-cık, -cik) getirildiğinde sözcüğün sonundaki "-k" sesi düşer.
Minik + cik -> Minicik
Sıcak + cık -> Sıcacık
4. 🧬 Ünsüz Türemesi (İkizleşme)
Genellikle Arapçadan dilimize giren bazı sözcükler, ünlü ile başlayan bir ek aldığında veya yardımcı fiillerle (etmek, olmak) birleştiğinde, sözcüğün sonundaki ünsüz ikizleşir (bir tane daha türer).
Ek Alırken: Hak + ı -> Hakkı | Sır + ı -> Sırrı
5. 👃 N-M Değişimi (Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi / Gerileyici Benzeşme)
Türkçede "b" sesi (bir dudak ünsüzü), kendisinden önce gelen "n" sesini (bir diş ünsüzü) etkileyerek "m" sesine (başka bir dudak ünsüzü) dönüştürür.
Penbe -> Pembe
Tenbel -> Tembel
İstanbul, Safranbolu, Onbaşı, Binbaşı.
BÖLÜM 4: ÜNLÜLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI 🗣️
1. ✂️ Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi)
Ünlü düşmesi farklı sebeplerle meydana gelebilir:
➡️ A. Çekim Eki Alırken Düşme (Orta Hece Düşmesi)
İkinci hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan bazı sözcükler, ünlü ile başlayan bir çekim eki aldıklarında ikinci hecedeki dar ünlü düşer.
➡️ B. Türetilirken (Yapım Eki Alırken) Düşme
Bazı sözcükler yapım eki alarak türetilirken ünlü kaybına uğrar. KPSS'de bu durum "türetilirken ünlü kaybı" şeklinde sıkça sorulur.
➡️ C. Birleşme Sırasında Düşme (Aşınma)
İki sözcük birleşirken ünlü kaybı yaşanabilir.
2. 좁 Ünlü Daralması
Kural: Düz-geniş ünlülerle (a, e) biten bir fiile, şimdiki zaman eki "-yor" getirildiğinde, fiilin sonundaki "a, e" sesleri "y"nin etkisiyle daralarak "ı, i, u, ü" seslerine dönüşür.
➡️ Formül: (a, e) + -yor ➡️ (ı, i, u, ü)
Bekle + yor -> Bekliyor
Oyna + yor -> Oynuyor
⚠️ İstisnalar ("Demek" ve "Yemek"): "-yor" eki dışında, "y" kaynaştırma harfi de "demek" ve "yemek" fiillerinde daralmaya sebep olur.
De + ecek -> Diyecek | Ye + ecek -> Yiyecek | De + e -> Diye
3. 🎈 Ünlü Türemesi
Genellikle tek heceli sözcüklere küçültme eki (-cık, -cik) getirildiğinde, ek ile sözcük arasına bir ünlü girer.
Dar + cık -> Daracık
Genç + cik -> Gencecik
4. ↔️ Ünlü Değişimi (Kök Değişimi)
Türkçede sadece iki sözcükte görülür. "Ben" ve "Sen" kişi zamirlerine yönelme hal eki (-e) getirildiğinde kökteki "e" sesleri "a"ya dönüşür.
Sen + e -> Sana
BÖLÜM 5: DİĞER SES OLAYLARI 🌉
1. 🔗 Ulama
Bir sözcüğün sonundaki ünsüzün, kendisinden sonra gelen sözcüğün başındaki ünlüye bağlanarak okunmasıdır. Ulama sadece okunuşta olur, yazıda gösterilmez.
2. 🛡️ Kaynaştırma Harfleri (Koruyucu Ünsüzler / Yardımcı Ses)
Türkçede iki ünlü yan yana gelmez. Ünlü ile biten bir sözcüğe, ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde araya "y, ş, s, n" ünsüzlerinden biri girer. (Kodlama: 🥳 YaŞaSıN 🥳)
İki + er -> İkişer (Ş)
Anne + i -> Annesi (S)
O + un -> Onun (N)
➡️ Onun evini gördüm. (Ev-i-n-i -> Buradaki 'n' kaynaştırmadır. Ev ona ait.)
➡️ Senin evin çok güzel. (Evin -> Buradaki 'n' iyelik ekidir. Ev sana ait.)
🎤 SES BİLGİSİ 🎤
Ses bilgisi (Fonetik), dilin en küçük birimi olan sesleri (🗣️) ve bu seslerin sözcükler içinde uğradığı değişimleri inceler. Türkçemiz sondan eklemeli bir dil olduğu için, ekler köklere eklendiğinde çeşitli ses olayları meydana gelir.
BÖLÜM 1: HARFLERİN ÖZELLİKLERİ 📚
Türk alfabesinde 29 harf bulunur. Bunlar 8'i ünlü (sesli), 21'i ünsüz (sessiz) harftir.
🅰️ Ünlüler (Sesli Harfler)
Ağızdan bir engele uğramadan çıkan seslerdir: a, e, ı, i, o, ö, u, ü. Ünlülerin özellikleri, ünlü uyumlarının temelini oluşturur.
| Düz Ünlüler | Yuvarlak Ünlüler | |||
|---|---|---|---|---|
| Geniş | Dar | Geniş | Dar | |
| Kalın Ünlüler | A | I | O | U |
| İnce Ünlüler | E | İ | Ö | Ü |
🅱️ Ünsüzler (Sessiz Harfler)
Tek başına söylenemeyen, ancak bir ünlü yardımıyla söylenebilen seslerdir. Sertlik ve yumuşaklık durumlarına göre ayrılırlar.
| Özellik | Harfler | Detay | Kodlama |
|---|---|---|---|
| Sert Ünsüzler | p, ç, t, k, f, s, ş, h | Süreksiz (Patlamalı): p, ç, t, k Sürekli (Sızıcı): f, s, ş, h |
🥜 FıSTıKÇı ŞaHaP 🥜 |
| Yumuşak Ünsüzler | b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z | (Tümü süreklidir, ğ hariç) | - |
BÖLÜM 2: ÜNLÜ UYUMLARI (SES UYUMLARI) ⚖️
1. 🏛️ Büyük Ünlü Uyumu (Kalınlık-İncelik Uyumu)
Türkçe bir sözcükte ilk hecedeki ünlü kalınsa (a, ı, o, u), sonraki hecelerdeki ünlüler de kalın olmalıdır. İlk hecedeki ünlü inceyse (e, i, ö, ü), sonrakiler de ince olmalıdır.
❌ Uymayanlar: Kitap, Televizyon (Genellikle yabancı kökenlidir.)
1. Tek heceli (gel, top) ve birleşik sözcüklerde (hanımeli, bilgisayar) uyum aranmaz.
2. Bazı ekler bu kuralı bozar çünkü tek şekilleri vardır: -yor (bakıyor), -ken (bakarken), -ki (akşamki), -leyin (sabahleyin), -mtırak (mavimtırak), -gil (dayımgil), -daş (meslektaş).
2. 🏘️ Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu)
İki kuralı vardır ve her hece kendinden önceki heceye göre incelenir:
➡️ Kural 1 (Düzlük Kuralı): Düz ünlüden (a, e, ı, i) sonra düz ünlü (a, e, ı, i) gelir.
➡️ Kural 2 (Yuvarlaklık Kuralı): Yuvarlak ünlüden (o, ö, u, ü) sonra ya dar-yuvarlak (u, ü) ya da düz-geniş (a, e) gelir.
BÖLÜM 3: ÜNSÜZLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI 🎹
KPSS'de en çok soru gelen kısımlardan biridir. Temelinde sertlik-yumuşaklık ilişkisi yatar.
1. 💥 Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi / Ünsüz Uyumu)
Kural: Sert bir ünsüzle (FıSTıKÇı ŞaHaP) biten bir sözcüğe, yumuşak ünsüzlerden "c, d, g" ile başlayan bir ek gelirse; ekin başındaki bu yumuşak ünsüzler sertleşerek "ç, t, k"ye dönüşür.
➡️ Formül: (Sert Ünsüz) + (c, d, g) ➡️ (Sert Ünsüz) + (ç, t, k)
Ağaç + dan -> Ağaçtan
Çalış + gan -> Çalışkan
Seç + gin -> Seçkin
2. ☁️ Ünsüz Yumuşaması (Ünsüz Değişimi)
Kural: Süreksiz sert ünsüzlerden "p, ç, t, k" ile biten bir sözcüğe, ünlü ile başlayan bir ek gelirse; sözcüğün sonundaki bu sert ünsüzler yumuşayarak "b, c, d, g/ğ"ye dönüşür.
➡️ Formül: (p, ç, t, k) + (Ünlü) ➡️ (b, c, d, ğ/g)
Ağaç + a -> Ağaca
Kağıt + ı -> Kağıdı
Çocuk + u -> Çocuğu
Renk + i -> Rengi (k -> g)
1. Tek heceli bazı sözcükler: Süt-ü, top-u, saç-ı, et-i (Ancak bazıları yumuşar: Çok-çoğu, kap-kabı).
2. Yabancı kökenli sözcükler: Hukuk-u, millet-i, devlet-i, sanat-ı, ahlak-ı.
3. Özel isimler (Yazıda): Yazarken yumuşama gösterilmez, okunurken yumuşar. (Zeynep'i (Yazılış) -> Zeynebi (Okunuş)).
4. Bazı türemiş sözcükler: Taşıt-ı, anıt-ı, yanıt-ı.
3. 🍂 Ünsüz Düşmesi
Genellikle "-k" sert ünsüzü ile biten sözcüklere küçültme eki (-cık, -cik) getirildiğinde sözcüğün sonundaki "-k" sesi düşer.
Minik + cik -> Minicik
Sıcak + cık -> Sıcacık
4. 🧬 Ünsüz Türemesi (İkizleşme)
Genellikle Arapçadan dilimize giren bazı sözcükler, ünlü ile başlayan bir ek aldığında veya yardımcı fiillerle (etmek, olmak) birleştiğinde, sözcüğün sonundaki ünsüz ikizleşir (bir tane daha türer).
Ek Alırken: Hak + ı -> Hakkı | Sır + ı -> Sırrı
5. 👃 N-M Değişimi (Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi / Gerileyici Benzeşme)
Türkçede "b" sesi (bir dudak ünsüzü), kendisinden önce gelen "n" sesini (bir diş ünsüzü) etkileyerek "m" sesine (başka bir dudak ünsüzü) dönüştürür.
Penbe -> Pembe
Tenbel -> Tembel
İstanbul, Safranbolu, Onbaşı, Binbaşı.
BÖLÜM 4: ÜNLÜLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI 🗣️
1. ✂️ Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi)
Ünlü düşmesi farklı sebeplerle meydana gelebilir:
➡️ A. Çekim Eki Alırken Düşme (Orta Hece Düşmesi)
İkinci hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan bazı sözcükler, ünlü ile başlayan bir çekim eki aldıklarında ikinci hecedeki dar ünlü düşer.
➡️ B. Türetilirken (Yapım Eki Alırken) Düşme
Bazı sözcükler yapım eki alarak türetilirken ünlü kaybına uğrar. KPSS'de bu durum "türetilirken ünlü kaybı" şeklinde sıkça sorulur.
➡️ C. Birleşme Sırasında Düşme (Aşınma)
İki sözcük birleşirken ünlü kaybı yaşanabilir.
2. 좁 Ünlü Daralması
Kural: Düz-geniş ünlülerle (a, e) biten bir fiile, şimdiki zaman eki "-yor" getirildiğinde, fiilin sonundaki "a, e" sesleri "y"nin etkisiyle daralarak "ı, i, u, ü" seslerine dönüşür.
➡️ Formül: (a, e) + -yor ➡️ (ı, i, u, ü)
Bekle + yor -> Bekliyor
Oyna + yor -> Oynuyor
⚠️ İstisnalar ("Demek" ve "Yemek"): "-yor" eki dışında, "y" kaynaştırma harfi de "demek" ve "yemek" fiillerinde daralmaya sebep olur.
De + ecek -> Diyecek | Ye + ecek -> Yiyecek | De + e -> Diye
3. 🎈 Ünlü Türemesi
Genellikle tek heceli sözcüklere küçültme eki (-cık, -cik) getirildiğinde, ek ile sözcük arasına bir ünlü girer.
Dar + cık -> Daracık
Genç + cik -> Gencecik
4. ↔️ Ünlü Değişimi (Kök Değişimi)
Türkçede sadece iki sözcükte görülür. "Ben" ve "Sen" kişi zamirlerine yönelme hal eki (-e) getirildiğinde kökteki "e" sesleri "a"ya dönüşür.
Sen + e -> Sana
BÖLÜM 5: DİĞER SES OLAYLARI 🌉
1. 🔗 Ulama
Bir sözcüğün sonundaki ünsüzün, kendisinden sonra gelen sözcüğün başındaki ünlüye bağlanarak okunmasıdır. Ulama sadece okunuşta olur, yazıda gösterilmez.
2. 🛡️ Kaynaştırma Harfleri (Koruyucu Ünsüzler / Yardımcı Ses)
Türkçede iki ünlü yan yana gelmez. Ünlü ile biten bir sözcüğe, ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde araya "y, ş, s, n" ünsüzlerinden biri girer. (Kodlama: 🥳 YaŞaSıN 🥳)
İki + er -> İkişer (Ş)
Anne + i -> Annesi (S)
O + un -> Onun (N)
➡️ Onun evini gördüm. (Ev-i-n-i -> Buradaki 'n' kaynaştırmadır. Ev ona ait.)
➡️ Senin evin çok güzel. (Evin -> Buradaki 'n' iyelik ekidir. Ev sana ait.)