🏗 YAPI BİLGİSİ 🏗️
Yapı bilgisi; sözcüklerin köklerini, aldıkları ekleri (yapım ve çekim ekleri) ve sözcüklerin yapısal durumlarını (basit, türemiş, birleşik) inceler. Bu konuyu bir binanın temelini (kök), katlarını (ekler) ve dış cephesini (yapı) incelemeye benzetebiliriz.
BÖLÜM 1: KÖK BİLGİSİ (KÖK) 🌱
Kök, bir sözcüğün parçalanamayan en küçük anlamlı birimidir.
Bir sözcüğün kökünü bulurken sondan başa doğru ekleri atarız. Geriye kalan anlamlı en küçük parça ile sözcüğün tamamı arasında mutlaka bir anlam ilişkisi olmalıdır!
Sözcük: Başarı -> Kök: Baş (Doğru, bir işin başı, başlangıcı başarıya götürür.)
Sözcük: Atkılar -> Kök: At (Yanlış! At hayvanı ile boyna takılan atkı arasında anlam ilişkisi yoktur. Kök: Atkı'dır.)
A. Kök Çeşitleri
1. 🏠 İsim (Ad) Kökü
Varlıkları, kavramları karşılayan köklerdir. Mastar eki (-mak/-mek) alamazlar.
2. 🏃♀️ Fiil (Eylem) Kökü
İş, oluş, hareket bildiren köklerdir. Mastar eki (-mak/-mek) alabilirler. Yazılırken kısa çizgi (-) ile gösterilirler.
B. Özel Kök Türleri (Karıştırılanlar)
1. 🎭 Sesteş Kök (Eş Sesli Kök)
Yazılışları aynı, anlamları tamamen farklı olan köklerdir. Aralarında hiçbir anlam ilişkisi yoktur. Hem isim hem fiil kökü olabilirler.
Gül (Çiçek) - Gül- (Eylem)
2. 🤝 Ortak Kök (İkili Kök / Kökteş)
Hem isim hem de fiil olarak kullanılabilen köklerdir. Sesteş kökten farkı, isim ve fiil hali arasında belirgin bir anlam ilişkisi olmasıdır.
🕊️ Barış (Durum - İsim) / İki ülke barıştı. (Eylem - Fiil)
Diğerleri: Savaş, güreş, eski, kuru, tat...
BÖLÜM 2: EK BİLGİSİ (EKLER) ⛓️
Ekler, sözcüklere gelerek onlardan yeni sözcükler türeten veya sözcüklerin cümle içindeki görevlerini belirleyen seslerdir. İkiye ayrılır.
A. ÇEKİM EKLERİ 🧲
Eklendiği sözcüğün anlamını ve türünü değiştirmeyen, sadece sözcüğün cümledeki kullanımını (sahiplik, zaman, yön, miktar vb.) belirleyen eklerdir.
1. 🏠 İsimlere Gelen Çekim Ekleri
➡️ a. Çoğul Eki (-lar / -ler): Varlıkların sayısını belirtir.
➡️ b. Hal (Durum) Ekleri: Sözcüğün cümledeki durumunu belirtir.
- Belirtme Hali (-ı, -i, -u, -ü): Neyi? Kimi? (Evi gördüm.)
- Yönelme Hali (-a, -e): Neye? Kime? Nereye? (Eve gidiyorum.)
- Bulunma Hali (-da, -de, -ta, -te): Nerede? Kimde? (Evde bekliyorum.)
- Ayrılma (Çıkma) Hali (-dan, -den, -tan, -ten): Nereden? Kimden? (Evden çıktım.)
- (Yalın Hal: Ek almamış halidir. Ev)
➡️ c. İyelik (Aitlik / Sahiplik) Ekleri: Varlığın kime ait olduğunu belirtir. Sözcüğün başına "benim, senin, onun, bizim, sizin, onların" getirilebilir.
Evimiz (Bizim) | Eviniz (Sizin) | Evleri (Onların)
➡️ Yöntem: Eki alan sözcüğün başına "Onun" veya "Onların" getirin.
➡️ Anlamlı oluyorsa İyelik Ekidir.
➡️ Anlamlı olmuyorsa Belirtme Hali Ekidir.
Telefonu bana ver. (Onun telefonu bana ver ❌) -> Belirtme Hali
➡️ d. İlgi (Tamlama) Eki (-ın, -in, -un, -ün / -im): İsim tamlamalarında tamlayanın aldığı ektir. Sahiplik ilişkisi kurar.
➡️ e. Eşitlik Eki (-ca, -ce): Gibi, kadar, göre anlamları katar.
2. 🏃♀️ Fiillere Gelen Çekim Ekleri
➡️ a. Kip Ekleri (Zaman ve Dilek): Eylemin ne zaman yapıldığını (Haber Kipleri) veya yapılmasının istendiğini (Dilek Kipleri) belirten eklerdir.
Gelmeli (Gereklilik) | Gelse (Şart) | Gele (İstek) | Gel (Emir)
➡️ b. Kişi (Şahıs) Ekleri: Eylemi kimin yaptığını belirten eklerdir. Kip eklerinden sonra gelirler.
Geldik (Biz) | Geldiniz (Siz) | Geldiler (Onlar)
3. 🔄 Ek Fiil (Ek Eylem)
Hem isimlere hem de fiillere gelebilen özel bir çekim ekidir. (idi, imiş, ise, -dir).
Görev 1: İsimleri yüklem yapar. (Güzeldi).
Görev 2: Basit zamanlı fiilleri birleşik zamanlı yapar. (Geliyordu).
B. YAPIM EKLERİ 🛠️
Eklendiği sözcüğün anlamını veya türünü (bazen ikisini birden) değiştiren eklerdir. Yapım eki alan sözcüğe Türemiş Sözcük veya Gövde denir.
1. 🏠➡️🏠 İsimden İsim Yapan Ekler (İİYE)
İsim köküne gelerek yine isim olan yeni bir sözcük türetir.
Kitap (İsim) + çı -> Kitapçı (İsim)
Türk (İsim) + çe -> Türkçe (İsim)
2. 🏠➡️🏃♀️ İsimden Fiil Yapan Ekler (İFYE)
İsim köküne gelerek fiil olan yeni bir sözcük türetir.
Sarı (İsim) + ar -> Sarar(mak) (Fiil)
Az (İsim) + al -> Azal(mak) (Fiil)
3. 🏃♀️➡️🏠 Fiilden İsim Yapan Ekler (FİYE)
Fiil köküne gelerek isim (veya isim soylu: sıfat, zarf) olan yeni bir sözcük türetir.
Yaz- (Fiil) + ı -> Yazı (İsim)
Seç- (Fiil) + im -> Seçim (İsim)
4. 🏃♀️➡️🏃♀️ Fiilden Fiil Yapan Ekler (FFYE)
Fiil köküne gelerek yine fiil olan yeni bir sözcük türetir.
Sev- (Fiil) + il -> Sevil(mek) (Fiil)
Kov- (Fiil) + ala -> Kovala(mak) (Fiil)
BÖLÜM 3: GÖVDE BİLGİSİ (GÖVDE) 🌲
Gövde, kökün en az bir yapım eki almış halidir. (Kök + Yapım Eki = Gövde).
KPSS'de "Hangisi gövdeden türemiştir?" diye sorulursa, en az iki yapım eki almış sözcük aranmalıdır.
BÖLÜM 4: SÖZCÜK YAPISI (YAPILARINA GÖRE SÖZCÜKLER) 🧱
Türkçedeki sözcükler yapı bakımından üçe ayrılır: Basit, Türemiş, Birleşik.
1. Sözcük Birleşik mi? (İki kelimeden mi oluşuyor?)
2. Değilse, Türemiş mi? (Yapım eki almış mı?)
3. O da değilse, Basittir.
1. 🥚 BASİT SÖZCÜK
Yapım eki almamış sözcüklerdir. Kök halindedirler. Çekim eki alabilirler (Çekim eki alması basitliği bozmaz).
Evimizden (Kök + Çekim Ekleri)
Gideceksin (Kök + Kip + Kişi)
2. 🐣 TÜREMİŞ SÖZCÜK
En az bir tane yapım eki almış sözcüklerdir (Gövde halindedirler). Yapım ekinden sonra çekim eki de alabilirler.
Bil-gili (Kök + YE + YE)
Uyu-kum (Kök + YE + ÇE)
3. 🐓 BİRLEŞİK SÖZCÜK
En az iki sözcüğün bir araya gelerek yeni bir kavramı karşılayacak şekilde kalıplaşmasıyla oluşan sözcüklerdir.
Gece + kondu -> Gecekondu
➡️ Birleşik Sözcüklerin Oluşum Yolları
A. Birleşik İsimler:
- Anlam Kaymasıyla: Sözcüklerden en az biri anlamını yitirir. (Hanımeli (çiçek), Aslanağzı).
- Ses Olayıyla (Aşınma): Kahvaltı (Kahve+altı), Nasıl (Ne+asıl).
- Tür Kaymasıyla: Fiiller birleşip isim olur. (Biçerdöver, Çekyat, Dedikodu).
- İsim Tamlaması Yoluyla: Ayakkabı, Buzdolabı.
- Sıfat Tamlaması Yoluyla: Sivrisinek, Eskişehir, Açıkgöz.
B. Birleşik Sıfatlar:
- Anlamca Kaynaşmış: Boşboğaz (adam), Canciğer (dost).
- Kurallı Birleşik Sıfatlar: Genellikle -lı, -sız ekleriyle veya iyelik ekinin yer değiştirmesiyle yapılır. (Kırmızı başlıklı kız, Salonu geniş ev).
C. Birleşik Fiiller: (KPSS'de çok önemlidir!)
🔹 1. Yardımcı Eylemlerle Kurulanlar (Etmek, Olmak, Kılmak, Eylemek): Bir isim + yardımcı eylem.
🔹 2. Kurallı (Özel) Birleşik Fiiller: Bir fiil + özel bir fiil. Her zaman bitişik yazılırlar.
- Yeterlilik (-ebilmek): Yapabilirim (Olumsuzu: Yapamam).
- Tezlik (-ivermek): Yapıverdi (Hemen yaptı).
- Sürerlilik (-edurmak, -ekalmak, -egelmek): Bakakaldı, Gidedurun.
- Yaklaşma (-eyazmak): Düşeyazdı (Az kalsın düşecekti).
🔹 3. Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş) Birleşik Fiiller: Genellikle mecaz anlam taşıyan ve deyim halinde olan fiillerdir.
🏗 YAPI BİLGİSİ 🏗️
Yapı bilgisi; sözcüklerin köklerini, aldıkları ekleri (yapım ve çekim ekleri) ve sözcüklerin yapısal durumlarını (basit, türemiş, birleşik) inceler. Bu konuyu bir binanın temelini (kök), katlarını (ekler) ve dış cephesini (yapı) incelemeye benzetebiliriz.
BÖLÜM 1: KÖK BİLGİSİ (KÖK) 🌱
Kök, bir sözcüğün parçalanamayan en küçük anlamlı birimidir.
Bir sözcüğün kökünü bulurken sondan başa doğru ekleri atarız. Geriye kalan anlamlı en küçük parça ile sözcüğün tamamı arasında mutlaka bir anlam ilişkisi olmalıdır!
Sözcük: Başarı -> Kök: Baş (Doğru, bir işin başı, başlangıcı başarıya götürür.)
Sözcük: Atkılar -> Kök: At (Yanlış! At hayvanı ile boyna takılan atkı arasında anlam ilişkisi yoktur. Kök: Atkı'dır.)
A. Kök Çeşitleri
1. 🏠 İsim (Ad) Kökü
Varlıkları, kavramları karşılayan köklerdir. Mastar eki (-mak/-mek) alamazlar.
2. 🏃♀️ Fiil (Eylem) Kökü
İş, oluş, hareket bildiren köklerdir. Mastar eki (-mak/-mek) alabilirler. Yazılırken kısa çizgi (-) ile gösterilirler.
B. Özel Kök Türleri (Karıştırılanlar)
1. 🎭 Sesteş Kök (Eş Sesli Kök)
Yazılışları aynı, anlamları tamamen farklı olan köklerdir. Aralarında hiçbir anlam ilişkisi yoktur. Hem isim hem fiil kökü olabilirler.
Gül (Çiçek) - Gül- (Eylem)
2. 🤝 Ortak Kök (İkili Kök / Kökteş)
Hem isim hem de fiil olarak kullanılabilen köklerdir. Sesteş kökten farkı, isim ve fiil hali arasında belirgin bir anlam ilişkisi olmasıdır.
🕊️ Barış (Durum - İsim) / İki ülke barıştı. (Eylem - Fiil)
Diğerleri: Savaş, güreş, eski, kuru, tat...
BÖLÜM 2: EK BİLGİSİ (EKLER) ⛓️
Ekler, sözcüklere gelerek onlardan yeni sözcükler türeten veya sözcüklerin cümle içindeki görevlerini belirleyen seslerdir. İkiye ayrılır.
A. ÇEKİM EKLERİ 🧲
Eklendiği sözcüğün anlamını ve türünü değiştirmeyen, sadece sözcüğün cümledeki kullanımını (sahiplik, zaman, yön, miktar vb.) belirleyen eklerdir.
1. 🏠 İsimlere Gelen Çekim Ekleri
➡️ a. Çoğul Eki (-lar / -ler): Varlıkların sayısını belirtir.
➡️ b. Hal (Durum) Ekleri: Sözcüğün cümledeki durumunu belirtir.
- Belirtme Hali (-ı, -i, -u, -ü): Neyi? Kimi? (Evi gördüm.)
- Yönelme Hali (-a, -e): Neye? Kime? Nereye? (Eve gidiyorum.)
- Bulunma Hali (-da, -de, -ta, -te): Nerede? Kimde? (Evde bekliyorum.)
- Ayrılma (Çıkma) Hali (-dan, -den, -tan, -ten): Nereden? Kimden? (Evden çıktım.)
- (Yalın Hal: Ek almamış halidir. Ev)
➡️ c. İyelik (Aitlik / Sahiplik) Ekleri: Varlığın kime ait olduğunu belirtir. Sözcüğün başına "benim, senin, onun, bizim, sizin, onların" getirilebilir.
Evimiz (Bizim) | Eviniz (Sizin) | Evleri (Onların)
➡️ Yöntem: Eki alan sözcüğün başına "Onun" veya "Onların" getirin.
➡️ Anlamlı oluyorsa İyelik Ekidir.
➡️ Anlamlı olmuyorsa Belirtme Hali Ekidir.
Telefonu bana ver. (Onun telefonu bana ver ❌) -> Belirtme Hali
➡️ d. İlgi (Tamlama) Eki (-ın, -in, -un, -ün / -im): İsim tamlamalarında tamlayanın aldığı ektir. Sahiplik ilişkisi kurar.
➡️ e. Eşitlik Eki (-ca, -ce): Gibi, kadar, göre anlamları katar.
2. 🏃♀️ Fiillere Gelen Çekim Ekleri
➡️ a. Kip Ekleri (Zaman ve Dilek): Eylemin ne zaman yapıldığını (Haber Kipleri) veya yapılmasının istendiğini (Dilek Kipleri) belirten eklerdir.
Gelmeli (Gereklilik) | Gelse (Şart) | Gele (İstek) | Gel (Emir)
➡️ b. Kişi (Şahıs) Ekleri: Eylemi kimin yaptığını belirten eklerdir. Kip eklerinden sonra gelirler.
Geldik (Biz) | Geldiniz (Siz) | Geldiler (Onlar)
3. 🔄 Ek Fiil (Ek Eylem)
Hem isimlere hem de fiillere gelebilen özel bir çekim ekidir. (idi, imiş, ise, -dir).
Görev 1: İsimleri yüklem yapar. (Güzeldi).
Görev 2: Basit zamanlı fiilleri birleşik zamanlı yapar. (Geliyordu).
B. YAPIM EKLERİ 🛠️
Eklendiği sözcüğün anlamını veya türünü (bazen ikisini birden) değiştiren eklerdir. Yapım eki alan sözcüğe Türemiş Sözcük veya Gövde denir.
1. 🏠➡️🏠 İsimden İsim Yapan Ekler (İİYE)
İsim köküne gelerek yine isim olan yeni bir sözcük türetir.
Kitap (İsim) + çı -> Kitapçı (İsim)
Türk (İsim) + çe -> Türkçe (İsim)
2. 🏠➡️🏃♀️ İsimden Fiil Yapan Ekler (İFYE)
İsim köküne gelerek fiil olan yeni bir sözcük türetir.
Sarı (İsim) + ar -> Sarar(mak) (Fiil)
Az (İsim) + al -> Azal(mak) (Fiil)
3. 🏃♀️➡️🏠 Fiilden İsim Yapan Ekler (FİYE)
Fiil köküne gelerek isim (veya isim soylu: sıfat, zarf) olan yeni bir sözcük türetir.
Yaz- (Fiil) + ı -> Yazı (İsim)
Seç- (Fiil) + im -> Seçim (İsim)
4. 🏃♀️➡️🏃♀️ Fiilden Fiil Yapan Ekler (FFYE)
Fiil köküne gelerek yine fiil olan yeni bir sözcük türetir.
Sev- (Fiil) + il -> Sevil(mek) (Fiil)
Kov- (Fiil) + ala -> Kovala(mak) (Fiil)
BÖLÜM 3: GÖVDE BİLGİSİ (GÖVDE) 🌲
Gövde, kökün en az bir yapım eki almış halidir. (Kök + Yapım Eki = Gövde).
KPSS'de "Hangisi gövdeden türemiştir?" diye sorulursa, en az iki yapım eki almış sözcük aranmalıdır.
BÖLÜM 4: SÖZCÜK YAPISI (YAPILARINA GÖRE SÖZCÜKLER) 🧱
Türkçedeki sözcükler yapı bakımından üçe ayrılır: Basit, Türemiş, Birleşik.
1. Sözcük Birleşik mi? (İki kelimeden mi oluşuyor?)
2. Değilse, Türemiş mi? (Yapım eki almış mı?)
3. O da değilse, Basittir.
1. 🥚 BASİT SÖZCÜK
Yapım eki almamış sözcüklerdir. Kök halindedirler. Çekim eki alabilirler (Çekim eki alması basitliği bozmaz).
Evimizden (Kök + Çekim Ekleri)
Gideceksin (Kök + Kip + Kişi)
2. 🐣 TÜREMİŞ SÖZCÜK
En az bir tane yapım eki almış sözcüklerdir (Gövde halindedirler). Yapım ekinden sonra çekim eki de alabilirler.
Bil-gili (Kök + YE + YE)
Uyu-kum (Kök + YE + ÇE)
3. 🐓 BİRLEŞİK SÖZCÜK
En az iki sözcüğün bir araya gelerek yeni bir kavramı karşılayacak şekilde kalıplaşmasıyla oluşan sözcüklerdir.
Gece + kondu -> Gecekondu
➡️ Birleşik Sözcüklerin Oluşum Yolları
A. Birleşik İsimler:
- Anlam Kaymasıyla: Sözcüklerden en az biri anlamını yitirir. (Hanımeli (çiçek), Aslanağzı).
- Ses Olayıyla (Aşınma): Kahvaltı (Kahve+altı), Nasıl (Ne+asıl).
- Tür Kaymasıyla: Fiiller birleşip isim olur. (Biçerdöver, Çekyat, Dedikodu).
- İsim Tamlaması Yoluyla: Ayakkabı, Buzdolabı.
- Sıfat Tamlaması Yoluyla: Sivrisinek, Eskişehir, Açıkgöz.
B. Birleşik Sıfatlar:
- Anlamca Kaynaşmış: Boşboğaz (adam), Canciğer (dost).
- Kurallı Birleşik Sıfatlar: Genellikle -lı, -sız ekleriyle veya iyelik ekinin yer değiştirmesiyle yapılır. (Kırmızı başlıklı kız, Salonu geniş ev).
C. Birleşik Fiiller: (KPSS'de çok önemlidir!)
🔹 1. Yardımcı Eylemlerle Kurulanlar (Etmek, Olmak, Kılmak, Eylemek): Bir isim + yardımcı eylem.
🔹 2. Kurallı (Özel) Birleşik Fiiller: Bir fiil + özel bir fiil. Her zaman bitişik yazılırlar.
- Yeterlilik (-ebilmek): Yapabilirim (Olumsuzu: Yapamam).
- Tezlik (-ivermek): Yapıverdi (Hemen yaptı).
- Sürerlilik (-edurmak, -ekalmak, -egelmek): Bakakaldı, Gidedurun.
- Yaklaşma (-eyazmak): Düşeyazdı (Az kalsın düşecekti).
🔹 3. Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş) Birleşik Fiiller: Genellikle mecaz anlam taşıyan ve deyim halinde olan fiillerdir.