🧩 CÜMLE BİLGİSİ 🧩
Cümle bilgisi (Söz Dizimi/Sentaks), sözcüklerin bir araya gelerek nasıl anlamlı yargılar oluşturduğunu, cümledeki görevlerini (ögeler) ve cümlelerin yapısal özelliklerini inceler.
BÖLÜM 1: CÜMLENİN ÖGELERİ 🕵️♀️
Bir duyguyu, düşünceyi veya olayı anlatan yargıyı oluşturan unsurlara öge denir. Cümlenin ögeleri Temel Ögeler ve Yardımcı Ögeler olarak ikiye ayrılır.
Ögeleri bulurken mutlaka şu sırayı takip edin:
1. Yüklem (Önce yüklemi bul ve sabitle!)
2. Özne (Yükleme "Kim/Ne?" sorusunu sor.)
3. Nesne (Yükleme "Neyi/Kimi/Ne?" sorusunu sor.)
4. Tümleçler (Diğer soruları sor.)
⚠️ KURAL 1: Tüm sorular sadece YÜKLEME sorulur!
İsim tamlamaları, sıfat tamlamaları, deyimler, ikilemeler, fiilimsi grupları ve birleşik fiiller cümlenin ögeleri bulunurken ASLA bölünemez, tek bir öge olarak alınır!
A. TEMEL ÖGELER
1. YÜKLEM 👑
Cümledeki işi, oluşu, hareketi veya yargıyı bildiren asıl unsurdur. Yüklem olmadan cümle olmaz. Yüklem, tek bir sözcükten oluşabileceği gibi söz öbeklerinden de oluşabilir.
Kapıyı çalan Ali'ydi. (Ek fiil almış isim)
Babamın en sevdiği şey kitap okumaktır. (Fiilimsi grubu)
O, gözü pek bir savaşçıydı. (Sıfat tamlaması)
Olayı duyunca küplere bindi. (Deyim)
2. ÖZNE (Yapan/Olan)
Yüklemde bildirilen işi yapan veya o durumda bulunan varlıktır. Yükleme sorulan "Kim?" ve "Ne?" sorularına cevap verir.
➡️ Özne Çeşitleri
- Gerçek Özne: Cümlede açıkça yazılan (Açık Özne) veya gizli olan (Gizli Özne: Ben, sen, o, biz, siz, onlar) ancak işi bizzat yapan öznedir.
Rüzgâr şiddetle esiyordu. (Açık Özne)Yarın geleceğim. (Gelen kim? Ben - Gizli Özne)
- Sözde Özne: Edilgen çatılı fiillerde (yüklem -l, -n eki alır) işi yapan belli değildir. Yapılan işten etkilenen unsur özne görevini üstlenir.
Sokaklar güzelce temizlendi. (Temizleyen kim? Belli değil. Temizlenen ne? Sokaklar - Sözde Özne)
B. YARDIMCI ÖGELER (TÜMLEÇLER)
3. NESNE (Düz Tümleç) 🍎
Öznenin yaptığı işten doğrudan etkilenen ögedir. Sadece yüklemi fiil olan cümlelerde bulunur.
➡️ a. Belirtili Nesne
Belirtme hâl ekini (-ı, -i, -u, -ü) alır. Yükleme sorulan "Neyi? Kimi? Nereyi?" sorularına cevap verir.
➡️ b. Belirtisiz Nesne
Yalın haldedir (ek almaz). Yükleme sorulan "Ne?" sorusuna cevap verir (Özneyi bulduktan sonra!).
4. DOLAYLI TÜMLEÇ (Yer Tamlayıcısı) 📍
Yüklemin yöneldiği, bulunduğu veya ayrıldığı yeri gösteren ögedir. Mutlaka ismin hâl eklerinden -e (yönelme), -de (bulunma), -den (ayrılma) eklerinden birini alır.
Soruları (9 Tanedir): Kime? Kimde? Kimden? Neye? Nede? Neyden? Nereye? Nerede? Nereden?
Kitaplar masada duruyor. (Nerede duruyor?)
➡️ Akşama dönecek. (Ne zaman? -> Zarf T.)
➡️ Eve dönecek. (Nereye? -> Dolaylı T.)
➡️ Ayakta bekledik. (Nasıl? -> Zarf T.)
5. ZARF TÜMLECİ (Zarf Tamlayıcısı) ⏰
Yüklemi zaman, durum, miktar, sebep, koşul yönünden tamamlayan ögedir.
Soruları: Nasıl? Ne zaman? Ne kadar? Neden? Niçin? Niye? Nereye? (Yer-yön zarfları için).
(O) yorulduğu için uyudu. (Neden uyudu?)
Misafirler içeri girdi. (Nereye? - Ek almadığı için Zarf T.)
6. EDAT TÜMLECİ (İlgeç Tamlayıcısı) 🛠️
Yüklemi araç, birliktelik, amaç yönünden tamamlayan ve edatlarla (ile, için, göre vb.) kurulan ögedir.
Soruları: Ne ile? Kim ile? Ne için? Kim için?
Arkadaşlarımla buluştuk. (Kim ile buluştuk?)
C. CÜMLE DIŞI UNSURLAR
Cümlenin kuruluşuna katılmayan, doğrudan bir öge olmayan ancak cümlenin anlamına dolaylı olarak katkıda bulunan ifadelerdir. (Bağlaçlar, ünlemler, hitaplar, ara sözler).
Ahmet, sınıfın en çalışkanı, kazandı. (Ara söz - Öznenin açıklayıcısıdır.)
BÖLÜM 2: CÜMLE TÜRLERİ 📊
Cümleler dört farklı kritere göre sınıflandırılır: Yüklemin türüne, öge dizilişine (yüklemin yerine), anlamına ve yapısına göre.
A. YÜKLEMİN TÜRÜNE GÖRE CÜMLELER
1. Fiil (Eylem) Cümlesi 🏃♀️
Yüklemi çekimli bir fiil olan cümlelerdir.
Çocuklar bahçede top oynuyor.
2. İsim (Ad) Cümlesi 🏠
Yüklemi isim veya isim soylu (zamir, sıfat, edat vb.) olan ve ek fiil (idi, imiş, ise, -dir) alarak yüklemleşmiş cümlelerdir.
Kapıyı çalan kimdi? (Zamir + Ek Fiil)
➡️ Tek amacı sınavı kazanmaktı. (İsim-fiil yüklem olmuş -> İsim Cümlesi).
B. ÖGE DİZİLİŞİNE (YÜKLEMİN YERİNE) GÖRE CÜMLELER
1. Kurallı (Düz) Cümle ✅
Yüklemi sonda bulunan cümlelerdir.
2. Devrik Cümle 🔄
Yüklemi sonda olmayan (başta veya ortada olan) cümlelerdir.
Çok beğendim bu elbiseyi.
3. Eksiltili (Kesik) Cümle (...)
Yüklemi söylenmemiş, yargısı tamamlanmamış cümlelerdir. Sonuna genellikle üç nokta (...) konur.
C. ANLAMLARINA GÖRE CÜMLELER 🤔
(Bu konu Cümlede Anlam başlığında detaylı işlenmişti, burada kısa bir özet geçelim.)
- Olumlu Cümle: Yargının gerçekleştiğini bildirir. (Geldim, Güzeldir).
- Olumsuz Cümle: Yargının gerçekleşmediğini bildirir. (Gelmedim, Güzel değildir).
- Soru Cümlesi: Cevap bekleyen cümlelerdir. (Geldin mi?).
- Ünlem Cümlesi: Duygu bildirir. (Eyvah, geç kaldım!).
D. YAPILARINA GÖRE CÜMLELER 🏗️
Bu başlık, cümlenin kaç yargı bildirdiğine ve bu yargıların birbirine nasıl bağlandığına bakar. KPSS'de sıkça sorulur.
1. Basit Cümle (Tek Yargılı) 🥚
İçinde tek bir yargı (tek bir yüklem) bulunan ve fiilimsi (veya başka bir yan cümlecik) barındırmayan cümlelerdir.
2. Birleşik Cümle (Yan Cümlecikli) 🐣
Tek bir ana yüklemi (Temel Cümle) ve bu yüklemi destekleyen en az bir yan cümleciği bulunan cümlelerdir.
➡️ a. Girişik Birleşik Cümle (Fiilimsili Cümle)
Yan cümleciği fiilimsi (isim-fiil, sıfat-fiil, zarf-fiil) ile kurulan cümlelerdir. En yaygın türdür.
Formül: Fiilimsi varsa = Girişik Birleşik Cümledir.
(Başladı -> Yüklem. Isınmasıyla -> Fiilimsi/Yan Cümlecik).
➡️ b. Ki'li Birleşik Cümle
"ki" bağlacı ile birbirine bağlanan cümlelerdir.
➡️ c. Şartlı (Koşullu) Birleşik Cümle
Yan cümleciği şart kipi (-se, -sa) ile kurulan cümlelerdir.
➡️ d. İç İçe Birleşik Cümle
Bir cümlenin, başka bir cümlenin içinde yer aldığı (genellikle doğrudan anlatım) cümlelerdir.
3. Sıralı Cümle (Birden Çok Yüklemli) 🚂🚃
En az iki cümlenin (iki yüklemin) birbirine virgül (,) veya noktalı virgül (;) ile bağlanmasıyla oluşan cümlelerdir.
Formül: Yüklem 1 + ( , ) veya ( ; ) + Yüklem 2.
- Bağımlı Sıralı Cümle: Öge ortaklığı (özne, nesne, tümleç) olan sıralı cümlelerdir.
Annem pazara gitti, alışveriş yaptı. (Özne ortak: Annem.)
- Bağımsız Sıralı Cümle: Hiçbir öge ortaklığı olmayan sıralı cümlelerdir.
Hava bulutluydu, biz yola çıktık. (Ögeler tamamen farklıdır.)
4. Bağlı Cümle 🌉
En az iki cümlenin (iki yüklemin) birbirine bağlaçlarla (ama, fakat, ve, çünkü, veya vb.) bağlanmasıyla oluşan cümlelerdir.
Formül: Yüklem 1 + Bağlaç + Yüklem 2.
Eve geldim çünkü çok yorgundum.
➡️ Ali ve Ayşe geldi. (Bu Basit bir cümledir, çünkü tek yüklem var. Bağlaç sadece özneleri bağlamış.)
🧩 CÜMLE BİLGİSİ 🧩
Cümle bilgisi (Söz Dizimi/Sentaks), sözcüklerin bir araya gelerek nasıl anlamlı yargılar oluşturduğunu, cümledeki görevlerini (ögeler) ve cümlelerin yapısal özelliklerini inceler.
BÖLÜM 1: CÜMLENİN ÖGELERİ 🕵️♀️
Bir duyguyu, düşünceyi veya olayı anlatan yargıyı oluşturan unsurlara öge denir. Cümlenin ögeleri Temel Ögeler ve Yardımcı Ögeler olarak ikiye ayrılır.
Ögeleri bulurken mutlaka şu sırayı takip edin:
1. Yüklem (Önce yüklemi bul ve sabitle!)
2. Özne (Yükleme "Kim/Ne?" sorusunu sor.)
3. Nesne (Yükleme "Neyi/Kimi/Ne?" sorusunu sor.)
4. Tümleçler (Diğer soruları sor.)
⚠️ KURAL 1: Tüm sorular sadece YÜKLEME sorulur!
İsim tamlamaları, sıfat tamlamaları, deyimler, ikilemeler, fiilimsi grupları ve birleşik fiiller cümlenin ögeleri bulunurken ASLA bölünemez, tek bir öge olarak alınır!
A. TEMEL ÖGELER
1. YÜKLEM 👑
Cümledeki işi, oluşu, hareketi veya yargıyı bildiren asıl unsurdur. Yüklem olmadan cümle olmaz. Yüklem, tek bir sözcükten oluşabileceği gibi söz öbeklerinden de oluşabilir.
Kapıyı çalan Ali'ydi. (Ek fiil almış isim)
Babamın en sevdiği şey kitap okumaktır. (Fiilimsi grubu)
O, gözü pek bir savaşçıydı. (Sıfat tamlaması)
Olayı duyunca küplere bindi. (Deyim)
2. ÖZNE (Yapan/Olan)
Yüklemde bildirilen işi yapan veya o durumda bulunan varlıktır. Yükleme sorulan "Kim?" ve "Ne?" sorularına cevap verir.
➡️ Özne Çeşitleri
- Gerçek Özne: Cümlede açıkça yazılan (Açık Özne) veya gizli olan (Gizli Özne: Ben, sen, o, biz, siz, onlar) ancak işi bizzat yapan öznedir.
Rüzgâr şiddetle esiyordu. (Açık Özne)Yarın geleceğim. (Gelen kim? Ben - Gizli Özne)
- Sözde Özne: Edilgen çatılı fiillerde (yüklem -l, -n eki alır) işi yapan belli değildir. Yapılan işten etkilenen unsur özne görevini üstlenir.
Sokaklar güzelce temizlendi. (Temizleyen kim? Belli değil. Temizlenen ne? Sokaklar - Sözde Özne)
B. YARDIMCI ÖGELER (TÜMLEÇLER)
3. NESNE (Düz Tümleç) 🍎
Öznenin yaptığı işten doğrudan etkilenen ögedir. Sadece yüklemi fiil olan cümlelerde bulunur.
➡️ a. Belirtili Nesne
Belirtme hâl ekini (-ı, -i, -u, -ü) alır. Yükleme sorulan "Neyi? Kimi? Nereyi?" sorularına cevap verir.
➡️ b. Belirtisiz Nesne
Yalın haldedir (ek almaz). Yükleme sorulan "Ne?" sorusuna cevap verir (Özneyi bulduktan sonra!).
4. DOLAYLI TÜMLEÇ (Yer Tamlayıcısı) 📍
Yüklemin yöneldiği, bulunduğu veya ayrıldığı yeri gösteren ögedir. Mutlaka ismin hâl eklerinden -e (yönelme), -de (bulunma), -den (ayrılma) eklerinden birini alır.
Soruları (9 Tanedir): Kime? Kimde? Kimden? Neye? Nede? Neyden? Nereye? Nerede? Nereden?
Kitaplar masada duruyor. (Nerede duruyor?)
➡️ Akşama dönecek. (Ne zaman? -> Zarf T.)
➡️ Eve dönecek. (Nereye? -> Dolaylı T.)
➡️ Ayakta bekledik. (Nasıl? -> Zarf T.)
5. ZARF TÜMLECİ (Zarf Tamlayıcısı) ⏰
Yüklemi zaman, durum, miktar, sebep, koşul yönünden tamamlayan ögedir.
Soruları: Nasıl? Ne zaman? Ne kadar? Neden? Niçin? Niye? Nereye? (Yer-yön zarfları için).
(O) yorulduğu için uyudu. (Neden uyudu?)
Misafirler içeri girdi. (Nereye? - Ek almadığı için Zarf T.)
6. EDAT TÜMLECİ (İlgeç Tamlayıcısı) 🛠️
Yüklemi araç, birliktelik, amaç yönünden tamamlayan ve edatlarla (ile, için, göre vb.) kurulan ögedir.
Soruları: Ne ile? Kim ile? Ne için? Kim için?
Arkadaşlarımla buluştuk. (Kim ile buluştuk?)
C. CÜMLE DIŞI UNSURLAR
Cümlenin kuruluşuna katılmayan, doğrudan bir öge olmayan ancak cümlenin anlamına dolaylı olarak katkıda bulunan ifadelerdir. (Bağlaçlar, ünlemler, hitaplar, ara sözler).
Ahmet, sınıfın en çalışkanı, kazandı. (Ara söz - Öznenin açıklayıcısıdır.)
BÖLÜM 2: CÜMLE TÜRLERİ 📊
Cümleler dört farklı kritere göre sınıflandırılır: Yüklemin türüne, öge dizilişine (yüklemin yerine), anlamına ve yapısına göre.
A. YÜKLEMİN TÜRÜNE GÖRE CÜMLELER
1. Fiil (Eylem) Cümlesi 🏃♀️
Yüklemi çekimli bir fiil olan cümlelerdir.
Çocuklar bahçede top oynuyor.
2. İsim (Ad) Cümlesi 🏠
Yüklemi isim veya isim soylu (zamir, sıfat, edat vb.) olan ve ek fiil (idi, imiş, ise, -dir) alarak yüklemleşmiş cümlelerdir.
Kapıyı çalan kimdi? (Zamir + Ek Fiil)
➡️ Tek amacı sınavı kazanmaktı. (İsim-fiil yüklem olmuş -> İsim Cümlesi).
B. ÖGE DİZİLİŞİNE (YÜKLEMİN YERİNE) GÖRE CÜMLELER
1. Kurallı (Düz) Cümle ✅
Yüklemi sonda bulunan cümlelerdir.
2. Devrik Cümle 🔄
Yüklemi sonda olmayan (başta veya ortada olan) cümlelerdir.
Çok beğendim bu elbiseyi.
3. Eksiltili (Kesik) Cümle (...)
Yüklemi söylenmemiş, yargısı tamamlanmamış cümlelerdir. Sonuna genellikle üç nokta (...) konur.
C. ANLAMLARINA GÖRE CÜMLELER 🤔
(Bu konu Cümlede Anlam başlığında detaylı işlenmişti, burada kısa bir özet geçelim.)
- Olumlu Cümle: Yargının gerçekleştiğini bildirir. (Geldim, Güzeldir).
- Olumsuz Cümle: Yargının gerçekleşmediğini bildirir. (Gelmedim, Güzel değildir).
- Soru Cümlesi: Cevap bekleyen cümlelerdir. (Geldin mi?).
- Ünlem Cümlesi: Duygu bildirir. (Eyvah, geç kaldım!).
D. YAPILARINA GÖRE CÜMLELER 🏗️
Bu başlık, cümlenin kaç yargı bildirdiğine ve bu yargıların birbirine nasıl bağlandığına bakar. KPSS'de sıkça sorulur.
1. Basit Cümle (Tek Yargılı) 🥚
İçinde tek bir yargı (tek bir yüklem) bulunan ve fiilimsi (veya başka bir yan cümlecik) barındırmayan cümlelerdir.
2. Birleşik Cümle (Yan Cümlecikli) 🐣
Tek bir ana yüklemi (Temel Cümle) ve bu yüklemi destekleyen en az bir yan cümleciği bulunan cümlelerdir.
➡️ a. Girişik Birleşik Cümle (Fiilimsili Cümle)
Yan cümleciği fiilimsi (isim-fiil, sıfat-fiil, zarf-fiil) ile kurulan cümlelerdir. En yaygın türdür.
Formül: Fiilimsi varsa = Girişik Birleşik Cümledir.
(Başladı -> Yüklem. Isınmasıyla -> Fiilimsi/Yan Cümlecik).
➡️ b. Ki'li Birleşik Cümle
"ki" bağlacı ile birbirine bağlanan cümlelerdir.
➡️ c. Şartlı (Koşullu) Birleşik Cümle
Yan cümleciği şart kipi (-se, -sa) ile kurulan cümlelerdir.
➡️ d. İç İçe Birleşik Cümle
Bir cümlenin, başka bir cümlenin içinde yer aldığı (genellikle doğrudan anlatım) cümlelerdir.
3. Sıralı Cümle (Birden Çok Yüklemli) 🚂🚃
En az iki cümlenin (iki yüklemin) birbirine virgül (,) veya noktalı virgül (;) ile bağlanmasıyla oluşan cümlelerdir.
Formül: Yüklem 1 + ( , ) veya ( ; ) + Yüklem 2.
- Bağımlı Sıralı Cümle: Öge ortaklığı (özne, nesne, tümleç) olan sıralı cümlelerdir.
Annem pazara gitti, alışveriş yaptı. (Özne ortak: Annem.)
- Bağımsız Sıralı Cümle: Hiçbir öge ortaklığı olmayan sıralı cümlelerdir.
Hava bulutluydu, biz yola çıktık. (Ögeler tamamen farklıdır.)
4. Bağlı Cümle 🌉
En az iki cümlenin (iki yüklemin) birbirine bağlaçlarla (ama, fakat, ve, çünkü, veya vb.) bağlanmasıyla oluşan cümlelerdir.
Formül: Yüklem 1 + Bağlaç + Yüklem 2.
Eve geldim çünkü çok yorgundum.
➡️ Ali ve Ayşe geldi. (Bu Basit bir cümledir, çünkü tek yüklem var. Bağlaç sadece özneleri bağlamış.)