⚖️ HUKUKUN TEMEL KAVRAMLARI ⚖️

1. HUKUKUN TANIMI VE SOSYAL DÜZEN KURALLARI

Sosyal Hayatı Düzenleyen Kurallar

Toplumda hukuk dışında düzeni sağlayan başka kurallar da vardır:

• Din Kuralları: (Yaptırımı: Günahkâr sayılma - Manevi)
• Ahlak Kuralları: (Yaptırımı: Ayıplanma, dışlanma - Manevi)
• Görgü (Adab-ı Muaşeret) Kuralları: (Yaptırımı: Saygısız veya kaba sayılma - Manevi)
• Hukuk Kuralları: (Yaptırımı: Devlet zoruyla uygulanır - Maddi)

2. HUKUK KURALLARININ YAPTIRIMLARI (MÜEYYİDELER)

Hukuk kuralına aykırı davranıldığında karşılaşılan tepkiye Yaptırım (Müeyyide) denir. 5 temel yaptırım türü vardır.

A. Ceza

Kanunda suç olarak tanımlanan fiilleri işleyenlere uygulanan yaptırımdır.

B. Cebri İcra (Zorla Yerine Getirme)

Borcunu veya yükümlülüğünü kendi rızasıyla yerine getirmeyen kişiye, devlet gücü aracılığıyla zorla yerine getirtilmesidir.

C. Tazminat

Hukuka aykırı bir davranış sonucu başkasına verilen zararın, zararı veren kişi tarafından ödenmesidir.

• Maddi Tazminat: Mal varlığında meydana gelen azalmanın giderilmesidir.
• Manevi Tazminat: Duyulan acı, üzüntü ve psikolojik yıpranmanın karşılığıdır.

D. Geçersizlik (Hükümsüzlük)

Hukuki bir işlemin, kanunun aradığı şartlara uygun yapılmaması durumunda ortaya çıkan yaptırımdır. Üçe ayrılır:

1. Yokluk

Hukuki işlemin kurucu unsurlarının hiç bulunmamasıdır. İşlem hiç doğmamış sayılır.

2. Butlan (Mutlak ve Nisbi)

Hukuki işlem kurulmuştur ancak kanunun emredici hükümlerine aykırıdır.

• Mutlak Butlan: İşlemin baştan itibaren geçersiz olmasıdır. Kamu düzenine aykırılık vardır.
  Akıl hastası birinin yaptığı evlilik veya amca ile yeğen arasındaki evlilik.
• Nisbi Butlan (İptal Edilebilirlik): İrade sakatlığı (hata, hile, tehdit) durumunda, tarafın itirazı ile işlemin geçersiz kılınmasıdır.

3. Tek Taraflı Bağlamazlık (Askıda Hükümsüzlük)

Hukuki işlemi yapan taraflardan birinin ehliyetsiz olması (yaş küçüklüğü, kısıtlılık) durumunda, yasal temsilcinin onayına kadar işlemin askıda olmasıdır.

E. İptal

Hukuka aykırı olduğu tespit edilen idari işlemlerin (devlet kurumlarının yaptığı işlemlerin) yargı kararıyla ortadan kaldırılmasıdır.

3. HUKUKUN KAYNAKLARI VE İLGİLİ KAVRAMLAR

Hukukun kaynakları, bir uyuşmazlıkta hakimin başvuracağı yerleri ifade eder.

A. ASLİ (BİRİNCİL) KAYNAKLAR

Hakimin uymak zorunda olduğu kaynaklardır.

1. Yazılı Kaynaklar (Mevzuat)

Yetkili makamlarca konulan yazılı kurallardır. Bunlar arasındaki astlık-üstlük ilişkisine Normlar Hiyerarşisi denir. Alt norm, üst norma aykırı olamaz.

2. Yazısız Kaynaklar (Örf ve Adet Hukuku)

Toplum içinde kendiliğinden oluşan ve yazılı olmayan kurallardır. Bir davranışın örf ve adet hukuku kuralı sayılabilmesi için üç unsuru taşıması gerekir:

1. Süreklilik (Maddi Unsur): Uzun zamandan beri tekrarlanıyor olması.
2. Genel İnanç (Manevi Unsur): Toplumun bu kurala uyulması gerektiğine inanması.
3. Devlet Desteği (Hukuki Unsur): Devletin bu kuralı tanıması ve yaptırıma bağlaması.

B. YARDIMCI (İKİNCİL) KAYNAKLAR

Hakimin uymak zorunda olmadığı ancak karar verirken faydalanabileceği kaynaklardır.

1. Bilimsel Görüşler (Doktrin / Öğreti)

Hukuk bilim insanlarının hukuki konulardaki görüş ve düşünceleridir.

2. Yargısal Kararlar (İçtihatlar)

Mahkemeler tarafından verilen kararlardır.

4. HUKUKUN DALLARI

Hukuk kuralları, düzenledikleri ilişkilerin niteliğine göre Kamu Hukuku ve Özel Hukuk olarak iki ana dala ayrılır.

A. Kamu Hukuku Dalları

• Anayasa Hukuku: Devletin şeklini, yapısını, organlarını (yasama, yürütme, yargı) ve temel hak ve hürriyetleri düzenler.
• İdare Hukuku: Devlet idaresinin işleyişini ve idarenin kişilerle olan ilişkilerini düzenler.
• Ceza Hukuku: Suç teşkil eden eylemleri ve bunlara uygulanacak cezaları belirler.
• Vergi Hukuku: Devletin vergi toplama yetkisini ve esaslarını düzenler.
• İcra ve İflas Hukuku: Borcunu ödemeyenlerin borçlarının devlet gücüyle nasıl tahsil edileceğini düzenler.
• Yargılama (Usul) Hukuku: Mahkemelerin yargılama faaliyetlerini ve usullerini düzenler.
• Devletler Genel (Umumi) Hukuku: Devletlerin birbirleriyle veya uluslararası kuruluşlarla olan ilişkilerini düzenler.

5. CEZA VE EHLİYET (CEZA EHLİYETİ)

Bir kişinin işlediği suçtan dolayı sorumlu tutulabilme (ceza alabilme) yeteneğidir. Ceza ehliyetini etkileyen faktörler: Yaş, Akıl Sağlığı (Ayırt etme gücü) ve Sağır-Dilsizlik.

Ceza Ehliyetinde Yaş Sınırları (Türkiye)

Yaş Aralığı	Ceza Ehliyeti Durumu	Uygulama
0 - 12 Yaş	Ceza ehliyeti YOKTUR.	Ceza verilmez. Güvenlik tedbiri uygulanır.
12 - 15 Yaş	Ayırt etme gücü yoksa ceza ehliyeti yoktur. Varsa ceza ehliyeti vardır.	Ayırt etme gücü varsa indirimli ceza uygulanır.
15 - 18 Yaş	Ceza ehliyeti vardır.	İndirimli ceza uygulanır.
18 Yaş ve Üzeri	Tam ceza ehliyeti vardır.	Tam ceza uygulanır.

6. ÖZEL HUKUK DALLARI

• Medeni Hukuk: Özel hukukun en geniş dalıdır. 4 alt dala ayrılır:
  1. Kişiler Hukuku: Kişiliğin başlangıcı, sona ermesi, ehliyetler, hısımlık.
  2. Aile Hukuku: Nişanlanma, evlenme, boşanma, velayet.
  3. Eşya Hukuku: Kişilerin eşyalar üzerindeki hakları (mülkiyet, zilyetlik).
  4. Miras Hukuku: Ölen kişinin mal varlığının (tereke) kimlere ve nasıl geçeceğini düzenler.
• Borçlar Hukuku: Kişiler arasındaki borç ilişkilerini düzenler (Sözleşme, haksız fiil).
• Ticaret Hukuku: Ticari işletmeler, şirketler, kıymetli evraklar gibi ticari ilişkileri düzenler.
• Devletler Özel Hukuku: Farklı ülke vatandaşları arasındaki özel hukuk ilişkilerini düzenler (Vatandaşlık, yabancılar hukuku).

7. HAKKIN TANIMI VE TÜRLERİ

A. KAMU HAKLARI (Temel Hak ve Hürriyetler)

Bireylerin devlete karşı sahip olduğu, Anayasada düzenlenen haklardır.

1. Kişisel Haklar (Negatif Statü Hakları): Koruyucu haklardır. Devletin dokunamayacağı alanlardır. (Örn: Yaşama hakkı, özel hayatın gizliliği).
2. Sosyal ve Ekonomik Haklar (Pozitif Statü Hakları): İsteme haklarıdır. Devletten hizmet talep edilir. (Örn: Eğitim hakkı, sağlık hakkı).
3. Siyasi Haklar (Aktif Statü Hakları): Katılma haklarıdır. Yönetime katılımı sağlar. (Örn: Seçme ve seçilme hakkı).

B. ÖZEL HAKLAR

Kişilerin birbirleriyle olan ilişkilerinden doğan haklardır.

1. Niteliklerine Göre Haklar

• Mutlak Haklar: Herkese karşı ileri sürülebilen haklardır. (Örn: Mülkiyet hakkı, kişilik hakları).
• Nisbi Haklar: Sadece belirli kişilere karşı ileri sürülebilen haklardır. (Örn: Alacak hakkı - sadece borçluya karşı).

2. Konularına Göre Haklar

• Mal Varlığı Hakları: Para ile ölçülebilen haklardır. (Örn: Mülkiyet hakkı).
• Kişilik Hakları: Para ile ölçülemeyen haklardır. (Örn: Şeref, haysiyet, isim hakkı).

3. Kullanımlarına Göre Haklar

• Devredilebilen Haklar: (Genellikle mal varlığı hakları).
• Devredilemeyen Haklar: Kişiye sıkı sıkıya bağlı haklardır (Örn: Evlenme, boşanma hakkı).

4. Hukuki Etkilerine (Amaçlarına) Göre Haklar

• Yenilik Doğuran (İnşai) Haklar: Kullanıldığında yeni bir hukuki durum yaratan haklardır. (Örn: Sözleşmeyi feshetme, boşanma davası açma).
• Alelade (Yenilik Doğurmayan) Haklar: Kullanıldığında mevcut durumda değişiklik yaratmayan haklardır. (Örn: Velayet hakkı).