Bölüm 1: Orta Asya Coğrafyası ve İlk Türk Toplulukları (İskitler, Asya Hun)
1. ORTA ASYA COĞRAFYASI VE "TÜRK" ADININ ANLAMI
A. Türk Adının Anlamı
Türk adı, tarih boyunca farklı kaynaklarda çeşitli anlamlarda kullanılmıştır. Bu, KPSS'de sıkça sorulan bir temel bilgidir.
- Çin Kaynakları: "Miğfer" (Asya Hunları'nın Altay Dağları'ndaki yurtlarının miğfere benzemesi nedeniyle)
- Ziya Gökalp: "Türeli" (Töre sahibi, nizamlı, kanun sahibi)
- Kaşgarlı Mahmud (Divânu Lugâti't-Türk): "Olgunluk Çağı"
- İran Kaynakları: "Güzel İnsan"
- Arap Kaynakları: "Terk Edilmiş İnsan" (Anayurttan göç etmeleri nedeniyle)
- Wambery (Macar Türkolog): "Türemek", "Çoğalmak"
- Genel Anlam: En yaygın ve kabul gören anlamı "Güçlü", "Kuvvetli"dir.
B. Orta Asya Coğrafyası (Anayurt)
Türklerin bilinen ilk anayurdu Orta Asya'dır. Bu coğrafyanın sert yapısı, Türklerin karakterini ve yaşam biçimini doğrudan şekillendirmiştir.
Anayurdun Sınırları ve Özellikleri
- Kuzeyde: Sibirya
- Güneyde: Hindukuş ve Karanlık Dağları (Himalayalar)
- Doğuda: Kingan Dağları
- Batıda: Hazar Denizi
Coğrafyanın Etkileri:
- İklim: Karasal iklim (yazlar sıcak ve kurak, kışlar çok soğuk ve sert).
- Yaşam Tarzı: Bu sert iklim ve bozkır bitki örtüsü, tarımı zorlaştırmış, Türkleri Konargöçer (Yarı Göçebe) bir yaşam tarzına ve hayvancılığa (özellikle at ve koyun) dayalı bir ekonomiye zorlamıştır.
- Karakter: Sürekli hareket, zorlu doğa koşulları ve dış tehditler; Türklerin savaşçı, teşkilatçı, bağımsızlığına düşkün (Oksızlık) ve dayanıklı bir karakter kazanmasını sağlamıştır.
- Ordu-Millet Anlayışı: "Her Türk asker doğar" anlayışı, yani eli silah tutan herkesin (kadın-erkek) asker sayılması, bu coğrafyada hayatta kalmanın bir gereği olarak ortaya çıkmıştır.
- Temel Neden: İklim değişikliği (kuraklık, otlakların azalması, salgın hastalıklar).
- Sosyal Nedenler: Hızlı nüfus artışı ve mevcut toprakların yetersiz kalması.
- Siyasi Nedenler: Boylar arası mücadeleler (kaybedenin göç etmesi), Çin ve Moğol baskısı, bağımsız yaşama arzusu (esaret altına girmemek).
2. BİLİNEN İLK TÜRK TOPLULUKLARI
A. İskitler (Sakalar) (MÖ 8. - MÖ 2. Yüzyıl)
Tarihte bilinen ilk Türk topluluğu olarak kabul edilirler (İlk devlet değil!). Konargöçer yaşam tarzının en belirgin örneklerindendirler.
İskitlerin Özellikleri (KPSS Vurguları)
- (KPSS) İlk Bilinen Hükümdar: Alp Er Tunga. Alp Er Tunga, İran destanı "Şehnâme"de "Efrasiyab" (Afrasiyab) olarak geçer.
- (KPSS) İlk Kadın Hükümdar: Tomris Hatun. (Dünya tarihinde de önemli bir yer tutar).
- (KPSS) Ordu ve Savaş: Atı evcilleştiren ve savaşta kullanan ilk topluluklardan biridir. Üzengiyi icat ettikleri düşünülür. Savaşçılıkları ve "Bozkırın Kuyumcuları" olarak bilinmeleri önemlidir.
- (KPSS) Sanat: Maden işlemeciliğinde (özellikle altın) çok ileri gitmişlerdir. "Hayvan Üslubu" (Animal Style) denilen sanat tarzını yaratmışlardır. Bu üslup, sonraki tüm Türk devletlerini etkilemiştir.
- Destanlar: "Alp Er Tunga Destanı" ve "Şu Destanı" İskitlere aittir.
- Yaşam: "Ahret" (ölümden sonraki yaşam) inancı vardır. Bu yüzden mezarlarına (Kurgan) değerli eşyalarıyla gömülmüşlerdir.
3. BÜYÜK (ASYA) HUN İMPARATORLUĞU (MÖ 220 - MS 216)
Tarihte bilinen ilk teşkilatlı Türk devletidir. Orta Asya'da tüm Türk boylarını tek bayrak altında toplayan ilk devlettir.
A. Teoman Dönemi
Bilinen ilk hükümdarıdır. Çin'in kuzeyindeki dağınık boyları birleştirerek devleti kurmuştur. Çin Seddi'nin yapımının hızlanmasının ana nedenidir.
B. Mete Han Dönemi (MÖ 209 - MÖ 174) (En Parlak Dönem)
Türk tarihinin en önemli hükümdarlarından biridir. Devletin imparatorluk seviyesine ulaşmasını sağlamıştır.
Mete Han'ın Getirdiği Yenilikler ve Siyasi Başarıları
- (KPSS) İlk Düzenli Ordu: Onlu Sistemi kurmuştur (10 - 100 - 1000 - 10.000 kişilik birlikler). Bu sistem, günümüz dünyasındaki tüm modern orduların temelidir. Mete'nin tahta çıkış tarihi olan MÖ 209, günümüzde Türk Kara Kuvvetleri'nin kuruluş yılı olarak kabul edilir.
- (KPSS) Islıklı Ok: Savaşlarda kullanılan, ses çıkaran ve hedefi işaretleyen çavuş okunu icat etmiştir. Bu, askeri disiplin ve taktik için önemlidir.
- Tüm Boyların Birleşmesi: Orta Asya'daki tüm Türk ve Moğol (Tunguz) boylarını tek bayrak altında toplamış, "devlet" anlayışını yerleştirmiştir.
- Çin Siyaseti (Çok Önemli): Çin'i yenilgiye uğratmış (Pai-Teng Savaşı) ancak Çin topraklarına yerleşmeyi reddetmiştir.
- Neden?: Çin'in kalabalık nüfusu içinde Türklerin asimile olmasını (millî benliklerini kaybetmesini) engellemek istemiştir.
- Yerine Ne Yaptı?: Çin'i vergiye bağlamış ve İpek Yolu'nun denetimini ele geçirmiştir. Bu, ekonomik olarak güçlenmeyi sağlamıştır.
- (KPSS) İlk Türk Kurultayı: Devlet meselelerinin görüşüldüğü "Kurultay" (Toy/Kengeş) geleneğini kurumsallaştırmıştır.
- (KPSS) Vatan Sevgisi: "Vatan" (toprak) sevgisini ve kutsallığını vurgulayan ilk hükümdardır. (Çin'in verimsiz bir toprak parçasını istemesi üzerine söylediği "Toprak milletin köküdür, onu nasıl veririm!" sözü meşhurdur).
C. Asya Hun Devleti'nin Zayıflaması ve Yıkılışı
Mete Han'dan sonra devlet zayıflamaya başlamıştır. Özellikle Ki-Ok Dönemi'nde (Mete'nin oğlu) Çinli prenseslerle evlilik geleneği başlamış, bu prensesler casusluk faaliyetleri ve entrikalarla devleti içten çökertmiştir.
- Batı Hunları: Çiçi Yabgu (Bağımsızlığı savundu, kısa sürede yıkıldı).
- Doğu Hunları: Hohanyeh (Çin'e bağlandı, bir süre daha yaşadı).
Çin'e bağlanan Doğu Hunları da zamanla zayıflamış ve MS 48'de Kuzey ve Güney olarak tekrar bölünmüştür. Kuzey Hunları (Çin'e direnenler), Çin ve Sien-pi baskıları sonucu batıya doğru göç etmek zorunda kalmıştır. Bu göç, tarihin akışını değiştiren KAVİMLER GÖÇÜ (MS 375)'nü başlatmıştır.