KPSS Tarih - BÖLÜM 1: Temeller ve Asya Hun (PDF İndirmeli)

🏛️ KPSS TARİH - BÖLÜM 1: TEMELLER ve ASYA HUN DEVLETİ 🏛️

💡 Bölüm 1'in Kapsamı:
Bu bölümde, Türk tarihinin başladığı coğrafyayı, "Türk" adının anlamını, Orta Asya'daki ilk kültür izlerini, bilinen ilk Türk topluluğu olan İskitler'i ve tarihteki ilk teşkilatlı Türk devleti olan Asya Hun Devleti'ni detaylıca inceleyeceğiz.

A. "TÜRK" ADININ ANLAMI VE COĞRAFYA 🗺️

Türk adı, tarih boyunca farklı kaynaklarda çeşitli anlamlarda kullanılmıştır. Siyasi bir kimlik olarak "Türk" adını ilk kez Göktürkler kullanmıştır.

1. "Türk" Adının Anlamı

Çin Kaynakları: "Miğfer"
Kaşgarlı Mahmud (Divânu Lügati't-Türk): "Olgunluk Çağı"
Ziya Gökalp: "Türeli" (Töre sahibi, kanun ve nizam sahibi)
Wambery (Tarihçi): "Türemek, Çoğalmak"
Genel Anlam (İran Kaynakları): "Güzel İnsan"
En Çok Kabul Gören: "Güçlü, Kuvvetli"

2. Anavatan: Orta Asya

Türklerin bilinen ilk anavatanı Orta Asya'dır. Bu bölge "Türkistan" olarak da bilinir. Geniş bozkırlar ve sert iklim koşulları, Türklerin yaşam tarzını (konargöçerlik, savaşçılık) doğrudan etkilemiştir. Bu yaşam tarzına "Bozkır Kültürü" veya "Atlı-Göçebe Kültür" denir.

⚠️ Coğrafi Sınırlar (Türkistan):
Doğuda: Kingan Dağları
Batıda: Hazar Denizi
Kuzeyde: Sibirya Bozkırları (Kuzey Buz Denizi)
Güneyde: Hindukuş ve Karanlık Dağları

B. ORTA ASYA KÜLTÜR BÖLGELERİ 🏺

Orta Asya'da yapılan arkeolojik kazılarda ortaya çıkan ve Türklerin atalarına veya bölgenin en eski medeniyetlerine ait olduğu düşünülen kültür bölgeleridir.

1. Anav Kültürü:

Orta Asya'nın en eski kültürüdür. (M.Ö. 4500) Yerleşik yaşam ve tarım izleri görülmüştür. At ilk kez bu kültürde görülmüştür (Evcilleştirilmemiş).

2. Afanasyevo Kültürü:

En eski Türk kültürü olarak kabul edilir. Savaşçı ve avcı-toplayıcı bir kültürdür.

3. Andronovo Kültürü:

Bu kültürde ilk kez at evcilleştirilmiş ve tunçtan eşyalar (savaş araçları) yaygınlaşmıştır.

4. Karasuk Kültürü:

Demirin ilk kez işlendiği ve dört tekerlekli arabaların görüldüğü kültürdür.

5. Tagar Kültürü:

Orta Asya'nın en gelişmiş (en yeni) kültürüdür. Çok ileri maden işlemeciliği görülür. İskitlere ait olabileceği düşünülür.

C. BİLİNEN İLK TÜRK TOPLULUĞU: İSKİTLER (SAKALAR) 🏹

M.Ö. 8. yy - M.Ö. 3. yy arası Hazar Denizi çevresinden Orta Asya'ya kadar geniş bir alanda yaşamışlardır. Dikkat: İskitler bir "devlet" değil, "boylar federasyonu" yani bir "topluluk" olarak kabul edilir.

💡 İskitler Hakkında Kilit Bilgiler:
➡️ Bilinen ilk hükümdarı Alp Er Tunga'dır. (Firdevsi'nin "Şehname" adlı eserinde "Afrasiyab" olarak geçer).
➡️ Bozkırın Kuyumcuları olarak bilinirler (Maden sanatında çok ileridirler).
➡️ Sanatta "Hayvan Üslubu"nu (Animal Style) ilk kez kullanmışlardır.
➡️ İlk kadın hükümdar Tomris Hatun bu toplulukta görülmüştür.
➡️ Ordularında "Amazon" adı verilen kadın savaşçılar bulunur.
➡️ Atı evcilleştirmiş, pantolon, kemer tokası ve üzengiyi (ilk formları) kullanmışlardır.
➡️ Ünlü destanları Alp Er Tunga Destanı ve Şu Destanı'dır.

D. ASYA HUN DEVLETİ (BÜYÜK HUN) (M.Ö. 220 - M.S. 216) 🐉

Tarihte bilinen ilk teşkilatlı Türk devletidir. Ötüken (Toprak Ana) merkezli olarak kurulmuştur.

1. Teoman Dönemi (M.Ö. 220 - M.Ö. 209)

Asya Hun Devleti'nin bilinen ilk hükümdarıdır. Dağınık Türk boylarını ilk kez tek çatı altında toplamaya başlamıştır. Çin üzerine sürekli akınlar yapmış, bu akınlar sonucu Çin Seddi'nin yapımına hız verilmiştir.

2. Mete Han Dönemi (M.Ö. 209 - M.Ö. 174) - EN PARLAK DÖNEM

Devletin en parlak dönemidir. Babası Teoman'ı tahttan indirerek (Çin entrikaları ve taht veraseti nedeniyle) başa geçmiştir.

Mete Han'ın Getirdiği Yenilikler ve Faaliyetleri:

Tahta çıkış tarihi olan M.Ö. 209, günümüzde Türk Kara Kuvvetleri'nin kuruluş yılı olarak kabul edilir.
Onlu sistemi (10'luk askeri sistemi) kurarak ilk düzenli Türk ordusunu oluşturmuştur. Bu sistem, orduyu tümen (10.000), bin, yüz ve onlu birliklere ayırır.
"Çavuş Oku" veya "Islıklı Ok" adı verilen ses çıkaran oku icat ederek orduda hedef birliğini ve disiplini sağlamıştır.
Tarihte ilk kez tüm Türk (26 boy) ve Moğol boylarını tek bayrak altında toplamıştır ("Bozkırın İmparatorluğu").
Çin'i mağlup etmiş (Paiteng/Baidenk Savaşı) ancak Çin'e yerleşmemiş, onları vergiye bağlamıştır.

⚠️ Mete'nin Asimilasyon Politikası ve Vatan Anlayışı:
1. Asimilasyon Korkusu: Mete Han'ın Çin'i fethettikten sonra oraya yerleşmemesinin temel nedeni, kalabalık Çin nüfusu içinde Türklerin kimliğini (asimile) kaybetme korkusudur. Bu, güçlü bir millî bilincin erken bir örneğidir.
2. Vatan Sevgisi: Çinlilerin istediği "at" ve "kadın" gibi istekleri yerine getirmiş, ancak "işe yaramaz bir toprak parçası" istediklerinde "Toprak milletindir, onu kimseye veremem!" diyerek savaş açmıştır. Bu, Türk tarihindeki ilk vatan anlayışıdır.

3. Ki-Ok (Kiyok) Dönemi ve Zayıflama (M.Ö. 174 - M.Ö. 58)

Mete Han'ın ölümünden sonra yerine oğlu Ki-Ok geçmiştir. Bu dönemde Çin ile barış politikası izlense de, Çinli prenseslerle evlilikler yoluyla Çin entrikaları (casusluk) başlamış ve bu durum devleti içten zayıflatmıştır. İpek Yolu kontrolü kaybedilmeye başlanmıştır.

4. Parçalanma (Hohanyeh ve Çi-Çi) (M.Ö. 58)

Taht kavgaları devleti zirveye taşımıştır. Hükümdar olmak isteyen kardeşlerden:

❌ Hohanyeh: Zayıflamayı kabul ederek Çin himayesine girmeyi savundu. (Ekonomik kurtuluş için)

✅ Çi-Çi: Bağımsızlığı savundu. "Gülünç ve utanç verici olan, atalarımıza karşı saygısızlıktır" diyerek Çin egemenliğini reddetti ve batıya çekildi.

Bu ikilik, devletin M.Ö. 58'de Doğu ve Batı olarak ikiye ayrılmasına neden olmuştur.

5. Yıkılış

Çin himayesini kabul eden Doğu Hunları (Hohanyeh) bir süre varlığını sürdürse de M.S. 48'de Kuzey ve Güney olarak tekrar ikiye ayrıldı. Çin egemenliğine direnen Kuzey Hunları (Çi-Çi'nin soyu) ise M.S. 156'da Siyenpi ve Çin saldırılarıyla yıkıldı. Yıkılan Kuzey Hunlarının bir kolu, Balamir önderliğinde batıya doğru göç etmeye başladı. Bu göç, Kavimler Göçü'nü (375) tetikleyecektir.