🏛️ KPSS TARİH - BÖLÜM 3: GÖKTÜRK KAĞANLIKLARI 🏛️
Asya Hun Devleti'nin dağılmasından sonra Ötüken ve Orta Asya'da oluşan otorite boşluğunu dolduran; tarihte "Türk" adını siyasi bir kimlik olarak kullanan ilk devlet olan I. Göktürk Kağanlığı'nı, 50 yıllık Çin esaretini (Fetret Devri) ve bu esarete son veren II. Göktürk (Kutluk) Devleti'ni detaylıca inceleyeceğiz.
A. I. GÖKTÜRK KAĞANLIĞI (552 - 630) 🐺
Asya Hun Devleti'nden sonra Orta Asya'da kurulan ikinci büyük Türk devletidir. Kurucusu, Avarlara (Juan Juan) karşı isyan eden Avar komutanı Bumin Kağan (İl Kağan)'dır. Merkezleri Ötüken'dir.
1. Bumin Kağan ve İstemi Yabgu (İkili Teşkilat) (552)
Bumin Kağan devleti kurduğunda, eski Türk geleneği olan "İkili Teşkilat"ı uygulamıştır. Bu, ülkenin yönetimini kolaylaştırmayı amaçlayan federatif bir yapıdır.
2. Mukan Kağan Dönemi (En Parlak Dönem) (553-572)
Bumin Kağan'dan sonra (kısa süren Kolan Kağan dönemi) yerine geçen Mukan Kağan, devletin en parlak dönemini yaşatmıştır. Orta Asya'daki tüm Türk ve Moğol boylarını tek çatı altında toplamış, devleti Asya Hunlarının sınırlarına ulaştırmıştır.
3. İstemi Yabgu'nun Batı Politikası (İpek Yolu Diplomasisi)
Devletin batı kanadını yöneten İstemi Yabgu, İpek Yolu hâkimiyeti için aktif bir diplomasi yürütmüştür. Bu diplomasi KPSS için çok önemlidir:
1. Göktürkler (İstemi Yabgu) İpek Yolu'ndaki Akhunlara (Eftalitler) karşı Sasaniler (İran) ile ittifak yaptı. Akhun devleti yıkıldı ve toprakları paylaşıldı.
2. Sasaniler, İpek Yolu ticaretine engel olmaya başlayınca, Göktürkler bu kez Sasanilere karşı Bizans (Doğu Roma) ile ittifak yaptı.
3. Bu ittifak görüşmeleri için İstemi Yabgu, Bizans'a elçi (Manyak adında bir Sogdlu tüccar) göndermiştir. Bizans da elçi olarak Zemarkhos'u Göktürklere göndermiştir.
Sonuç: Göktürkler, Bizans ile diplomatik ilişki kuran ilk Orta Asya devleti olmuştur.
4. Zayıflama ve Yıkılış
Mukan Kağan'dan sonra tahta geçen Tapo Kağan'ın Budizm'i benimsemesi ve halka yaymaya çalışması, Türklerin yaşam tarzına (savaşçılık) ters düştüğü için halkın ve devlet adamlarının tepkisini çekti. Çin entrikaları ve taht kavgaları ile devlet önce Doğu-Batı olarak ikiye ayrıldı (582), ardından 630 yılında her iki kanat da Çin egemenliğine girdi.
5. Esaret Dönemi (Fetret Devri) (630 - 680)
Göktürklerin 50 yıl süren Çin esareti dönemidir. Bu dönem, Türklerin bağımsızlık ateşini söndürmemiş, aksine tetiklemiştir.
Bu 50 yıllık esaret sırasında, Türk tarihindeki ilk organize bağımsızlık ayaklanmasıdır. Göktürk hanedanından Kürşad ve 40 çerisi (askeri), Çin imparatorunu esir alıp devleti yeniden kurmayı planlamışlardır.
Sonuç: Baskın, fırtına nedeniyle ertelense de yapılmış ancak başarısız olmuştur. Kürşad ve askerleri ölmüştür. Ancak bu isyan, Türkler arasındaki bağımsızlık (Oksızlık) duygusunu zirveye taşımış ve II. Göktürk Devleti'nin kuruluşuna ilham kaynağı olmuştur.
B. II. GÖKTÜRK (KUTLUK) DEVLETİ (682 - 744) 📖
Çin esaretine son vererek Kutluk Kağan önderliğinde kurulmuştur. Merkez yine Ötüken'dir.
1. Kuruluş - Kutluk Kağan (İlteriş) Dönemi
Kutluk Kağan, Kürşad İsyanı'ndan aldığı ilhamla dağınık Türk boylarını toparlayarak Çin'e karşı büyük bir isyan başlatmış ve devleti yeniden kurmuştur.
- Bu başarısından dolayı ona "Devleti Derleyen, Toparlayan" anlamına gelen "İlteriş" unvanı verilmiştir.
- Devletin kuruluşunda en büyük destekçisi, bilge devlet adamı Vezir Tonyukuk (Apa Tarkan) olmuştur. Tonyukuk, Çin'i ve entrikalarını iyi bilen bir devlet adamıydı.
2. Kapgan Kağan Dönemi
Kutluk Kağan'ın kardeşi Kapgan Kağan, devleti askeri olarak en geniş sınırlara ulaştırmıştır. Çok sert bir askeri politika izlemiş, Türk boylarını "demir yumruk" ile bir arada tutmaya çalışmıştır.
3. Bilge Kağan Dönemi (En Parlak Dönem) (716-734)
Kapgan Kağan'ın ölümünden sonraki kaosu fırsat bilen Bilge Kağan (Kutluk Kağan'ın oğlu), devleti yeniden toparlamıştır. Bu dönem, II. Göktürk Devleti'nin siyasi, askeri ve kültürel zirvesidir.
Bilge Kağan, Çin'in etkisiyle Budizm'i kabul etmeyi ve şehirleri surlarla çevirmeyi teklif ettiğinde, Vezir Tonyukuk buna şiddetle karşı çıkmıştır. Tonyukuk, Budizm'in Türklerin savaşçılık (Alplık) özelliğini yok edeceğini, surların ise göçebe yaşam tarzına (askeri hareketlilik) uymayacağını belirterek asimilasyonu engellemiştir.
4. ORHUN ABİDELERİ (GÖKTÜRK KİTABELERİ)
Bu dönemde, Türk tarihinin ve edebiyatının bilinen ilk yazılı kaynakları ve ilk "Siyasetname" (Devlet yönetimi hakkında öğüt) örneği olan Orhun Abideleri dikilmiştir.
➡️ Alfabe: Göktürk (Orhun) Alfabesi (38 harfli, ilk milli alfabemiz) ile yazılmıştır.
➡️ Kimler adına dikildi? Sırasıyla: 1. Vezir Tonyukuk (İlk dikilen, 725), 2. Kültigin (732), 3. Bilge Kağan (735).
➡️ Yazarı kimdir? Bilge Kağan ve Kültigin anıtlarının yazarı Yollug Tigin'dir (İlk Türk yazarı/tarihçisi). Tonyukuk, kendi anıtını bizzat yazdırmıştır.
➡️ Kim keşfetti? İsveçli subay Strahlenberg.
➡️ Kim okudu (Çözümledi)? Danimarkalı dilbilimci Vilhelm Thomsen (1893).
➡️ İçeriği: Türk milletine sesleniş, Çin entrikalarına karşı uyarılar ("Çin'in tatlı sözüne, ipek kumaşına kanma!"), devletin nasıl yönetilmesi gerektiği hakkında öğütler ve "Sosyal Devlet" anlayışı ("Açları doyurdum, çıplakları giydirdim") içerir.
5. Yıkılış (744)
Bilge Kağan'ın (ve ardından Kültigin'in) ölümünden sonra devlet zayıflamıştır. Merkezi otoritenin zayıflamasını fırsat bilen Basmil, Karluk ve Uygur Türk boyları birleşerek isyan etmiş ve II. Göktürk Devleti'ne son vermişlerdir.