🏛️ KPSS TARİH - BÖLÜM 4: UYGUR KAĞANLIĞI VE DİĞER ASYA DEVLETLERİ 🏛️
Göktürk Devleti'nin (Bölüm 3) Basmil, Karluk ve Uygur boyları tarafından yıkılmasından sonra Ötüken'de yeni bir güç doğdu. Bu bölümde, yerleşik hayata geçerek Türk tarihinde bir devrim yaratan Uygurları ve Asya'da kalan Kırgızlar, Türgişler gibi diğer önemli Türk devlet/topluluklarını detaylıca inceleyeceğiz.
A. UYGUR KAĞANLIĞI (744 - 840) 🕌
II. Göktürk Kağanlığı'nı yıkan Basmil, Karluk ve Uygur ittifakından doğmuştur. Kurucusu Kutluk Bilge Kül Kağan'dır. Merkezleri başlangıçta Ötüken olsa da, sonradan Karabalgasun (Ordu-Balık) şehrini kurup başkent yapmışlardır.
1. Moyen Çor ve Bögü Kağan Dönemi (Değişim)
En parlak dönemlerini Moyen Çor döneminde yaşamışlardır. Ancak devletin kaderini değiştiren olay, Bögü Kağan döneminde yaşanmıştır. Bögü Kağan, Çin'e yaptığı Tibet Seferi (762) dönüşünde Mani (Maniheizm) dinini kabul etmiştir.
Bögü Kağan'ın Mani dinini "resmi din" ilan etmesi, Türklerin yaşam tarzını kökten değiştirmiştir:
- Yerleşik Hayata Geçiş (En Önemli Sonuç): Bu din, tapınak ve mabet yapılmasını zorunlu kıldığı için Türkler ilk kez şehirler (Örn: Karabalgasun, Beş-Balık) kurarak yerleşik hayata geçmiştir.
- Savaşçılık Yeteneğinin Zayıflaması: Dinin "Et yemek" (Hayvansal gıda) ve "Savaşmak" (Kan dökmek) yasakları, Türklerin temel geçim kaynağı olan hayvancılığa ve temel özelliği olan savaşçılığa (Alplık) darbe vurmuştur.
- Yeni Uğraş Alanları: Savaşçılık ve hayvancılık yerine tarım, sanat ve ticaret gelişmiştir. Sulu tarım kanalları (Karız) yapmışlardır.
- Kültürel Gelişim: Matbaa, kâğıt, fresko ve minyatür gibi sanatlar bu din sayesinde gelişmiştir.
2. Uygurlarda Kültür ve Medeniyet (İlkler)
Yerleşik yaşama geçen ilk Türk devleti olmaları, birçok alanda "ilk" olmalarını sağlamıştır. Göçebe sanatının (Hayvan Üslubu) yerini "Yerleşik Sanat" almıştır.
- Alfabe: Göktürk alfabesi yerine, Soğd alfabesinden etkilenerek 18 harfli Uygur Alfabesini (ikinci milli alfabe) kullandılar.
- Matbaa ve Kağıt: Çin'den öğrendikleri matbaayı (tahta kalıp) ilk kez kullanan Türk devletidir. Kitaplar basmışlardır.
- Sanat: Fresko (Duvar resmi) ve Minyatür (Kitap süsleme sanatı) ilk kez onlarda görüldü.
- Hukuk: Yerleşik hayat nedeniyle (ticaret, kira, alım-satım, vasiyet) Töre'nin (sözlü hukuk) yanında ilk kez yazılı hukuk kuralları (medeni hukuk) geliştirmişlerdir.
- Mimari: İlk kez Tapınak (Stupa), saray ve ev mimarisi geliştirmişlerdir. "Türk Üçgeni" denilen mimari süsleme stilini icat etmişlerdir (Daha sonra Selçuklu mimarisini etkileyecek).
- Bankacılık: Kâğıt parayı (Çav) andıran "kredi mektupları" kullanarak ilk bankacılık faaliyetlerini başlatmışlardır.
3. Yıkılış (840)
Mani dininin etkisiyle savaşçılık özelliklerini kaybetmeleri, kuraklık ve salgın hastalıklar sonucu zayıfladılar. 840 yılında kuzeyden gelen Kırgızlar tarafından Ötüken'deki Uygur Kağanlığı'na son verilmiştir.
Dağılma Sonrası: Uygurlar yıkıldıktan sonra iki kola ayrılmış ve varlıklarını sürdürmüşlerdir:
- Kansu (Sarı) Uygurları: Günümüzde hala Çin'de yaşamaktadırlar.
- Turfan (Doğu Türkistan) Uygurları: Beş-Balık şehrini merkez yaparak kültürlerini (özellikle Budizm ve Maniheizm) uzun süre devam ettirmişlerdir.
B. DİĞER ASYA TÜRK DEVLET VE TOPLULUKLARI
1. Kırgızlar
Uygurları yıkarak 840 yılında Ötüken'de devlet kurmuşlardır. Ötüken'e hâkim olan son Türk devletidir.
1. Dünyanın en uzun destanı olan Manas Destanı Kırgızlara aittir (Hala yazılmakta olduğu için "canlı destan" denir).
2. Ölülerini yakan (kremasyon) nadir Türk topluluklarındandır.
3. 13. yüzyılda Moğol (Cengiz Han) egemenliğine giren ilk Türk kavmidir.
2. Türgişler (Türgeş)
Göktürklerin zayıflamasıyla Batı Türkistan'da (Tanrı Dağları) kurulmuşlardır. Göktürklerin aksine "Kağan" unvanını boy beyleri (Ulu Kağan) seçmiştir.
1. Kendi adına para bastıran ilk Türk hükümdarı olan Baga Tarkan bu devlettendir. Bu, bağımsızlığın ve ekonomik gücün göstergesidir.
2. Emeviler (Müslüman Araplar) ile şiddetli savaşlar yapmışlardır (Sulukan Kağan dönemi). Bu savaşlarla Orta Asya'nın (Maveraünnehir) Araplaşmasını bir süre engellemişlerdir.
3. Uygurlar gibi yerleşik hayata (Şehircilik) önem vermişlerdir.
3. Karluklar
Göktürk ve Uygur devletlerinin kuruluşunda rol oynamış, devlet kuramamış bir "topluluk"tur.
1. İslamiyet'i kabul eden ilk Türk topluluğudur (Boy).
2. 751 Talas Savaşı'nda (İleride Türk-İslam ünitesinin başlangıcı olacak) Çin'e karşı Müslüman Arapların (Abbasiler) yanında yer alarak savaşın kaderini değiştirmişlerdir.
3. Daha sonra Orta Asya'da kurulacak olan Karahanlı Devleti'nin (İlk Türk-İslam Devleti) kuruluşunda ana unsur olmuşlardır.