🏛️ KPSS TARİH - BÖLÜM 5: İSLAMİYET ÖNCESİ KÜLTÜR VE MEDENİYET 🏛️
Bu bölüm, İslamiyet öncesi Türk tarihinin temel taşı olan "Bozkır Kültürü"nü oluşturan tüm unsurları inceleyecektir. Önceki 4 bölümde siyasi tarihini gördüğümüz Hunlar, Göktürkler, Uygurlar ve diğer devletlerin; devlet anlayışları, orduları, sosyal yaşamları, hukuk sistemleri, dinleri, ekonomileri ve sanatları arasındaki benzerlikler ile farklara odaklanacağız.
A. DEVLET YÖNETİMİ 👑
Devlet, "İl" (veya El) olarak adlandırılır. Devletin başında bulunan hükümdarlara çeşitli unvanlar verilmiştir:
- Asya Hun: Şanyü, Tanhu
- Göktürkler ve Uygurlar: Kağan, Hakan, İlteber, İdikut (Uygurlar)
- Avrupa Hun: Yabgu, Kağan (Atilla)
1. Hakimiyet Anlayışı: Kut
Kut, "siyasi yönetme yetkisinin" Gök Tanrı tarafından hükümdara ve onun ailesine (hanedan) verildiğine inanılmasıdır.
1. Kut'un tüm hanedan üyelerinde (hükümdarın kardeşleri, amcaları, yeğenleri) olduğuna inanılması, taht kavgalarına neden olmuştur.
2. Türk devletlerinin kısa sürede yıkılmasının temel nedeni bu "Veraset Belirsizliği"dir. (Net bir kural yoktur, "Ülke hanedanın ortak malıdır").
3. Kut, Gök Tanrı'ya bağlı olduğu için hükümdarın yetkileri sınırsız değildir (Töre'ye uymak zorundadır).
2. İkili Teşkilat (Federatif Yapı)
Ülkenin Doğu ve Batı olarak ikiye ayrılarak yönetilmesidir. (Bknz: Bumin Kağan - İstemi Yabgu).
- Doğu (Merkez): Güneşin doğduğu yer, kutsal merkezdir. Asıl Kağan burada oturur.
- Batı (Kanat): Yabgu (genellikle Kağan'ın kardeşi) tarafından yönetilir. İç işlerinde serbest, dış işlerinde Doğu'ya bağlıdır.
3. Kurultay (Toy / Kengeş)
Devlet işlerinin görüşüldüğü "Danışma Meclisi"dir. Siyasi, askeri ve ekonomik kararlar burada alınır. Kağan'ı seçme ve azletme (Töre'ye uymazsa) yetkisi vardır.
4. Hatun (Katun)
Kağan'ın eşidir. Devlet yönetiminde söz sahibidir. Gerekirse Kurultay'a başkanlık edebilir, elçi kabul edebilir, kendi sarayı (ordusu) bulunabilir. Bu, kadının toplumsal ve siyasi statüsünün yüksek olduğunu gösterir.
5. Hükümdarlık Alametleri (Göstergeleri)
- Otağ: Hükümdar çadırı (Saray)
- Örgin: Taht
- Tuğ (Sancak): Bayrak
- Nevbet: Savaş davulu (Bando)
- Kemer (Kur), Kılıç ve Yay
İslamiyet öncesi dönemde Hutbe okutmak, Para bastırmak (Sikke) ve Tıraz (Giysi) gibi alametler yoktur. Bu alametler İslamiyet'in kabulünden sonra (Türk-İslam tarihi) görülmüştür.
İstisna: Türgiş Hükümdarı Baga Tarkan (kendi adına para bastıran ilk Türk).
6. Devlet Görevlileri
Apa: Sivil yönetici.
Tarkan (Subaşı): Ordu komutanı.
Tudun: Vergi memuru, Vali.
Otacı (Emçi): Doktor, Tabip.
Bitigci (Tamgacı): Yazar, Mühürdar.
Tercüman: Dilmaç.
B. ORDU (ORDU-MİLLET ANLAYIŞI) ⚔️
Bozkır yaşam tarzı (Konargöçerlik) nedeniyle, toplumdaki herkes askerdir. "Ordu-millet" anlayışı hâkimdir. Ücretli askerlik (Hazarlar hariç) yaygın değildir. Temeli süvarilere (atlı birlikler) dayanır.
1. Onlu Sistem
2. Savaş Taktiği (Turan / Hilal Taktiği)
Bozkır savaşlarının temel taktiğidir. Sahte bir geri çekilme (Ricat) ile düşmanın pusuya çekilmesini (Pusat) amaçlar. Düşman çembere alındıktan sonra imha edilir. (Malazgirt'te de bu kullanılmıştır).
C. SOSYAL HAYAT (TOPLUMSAL YAPI) 👪
Konargöçer (Bozkır) yaşam tarzı hâkimdir. Bu nedenle toplumsal hareketlilik yüksektir. Sınıfsal bir ayrım (soylu, köle vb.) yoktur. Bu durum, Avrupa'daki Feodalite'den temel farkıdır.
Temel yapı çekirdek aileye (ataerkil) dayanır.
Toplumsal Hiyerarşi (Ezberlenmeli!)
Sosyal yapının küçükten büyüğe sıralanışı KPSS'de sıkça sorulur:
D. HUKUK (TÖRE) ⚖️
İslamiyet öncesi Türk hukukuna "Töre" denir. Töre, büyük ölçüde yazısız (sözlü) hukuk kurallarıdır.
- Gelenek ve görenekler (Örf ve adetler).
- Kağan'ın koyduğu kurallar (Yarlık / Ferman).
- Kurultay'da alınan kararlar.
- Gök Tanrı inancından gelen prensipler.
Töre, her şeyin üstündedir. Kağan dahil herkes Töre'ye uymak zorundadır. Bu durum, Türk devletlerinde "Kanun Üstünlüğü" (Hukuk devleti) anlayışının bir göstergesidir. Töre'nin değişmez 4 ilkesi: Adalet (Könilik), İyilik (Uzluk), Eşitlik (Tüzlük) ve İnsanlıktır.
E. DİN VE İNANIŞ 🕊️
1. Gök Tanrı Dini (Tengricilik)
Türklerin milli ve en yaygın dinidir. Temel özellikleri şunlardır:
- Tek Tanrılıdır (Monomoteist): En yüce varlık Gök Tanrı'dır (Tengri).
- Ahiret İnancı (Güçlü): Öldükten sonra yaşama inanılır.
- Diğer İnançlar: Atalar Kültü (Ölmüş ataların ruhlarının aileyi koruduğuna inanılır), Doğa Kültü (Dağ, tepe, su kutsaldır) ve Şamanizm (Din değil, Baksı/Kam'ların yaptığı dini ayinlerdir).
2. Ahiret İnancının Kanıtları
- Kurgan: Oda şeklindeki mezarlar.
- Eşyalarla Gömülme: Ölen kişinin atı, silahı, değerli eşyalarıyla gömülmesi.
- Balbal: Ölen kişinin hayattayken öldürdüğü düşman sayısı kadar mezarının başına dikilen küçük heykeller (Ahirette hizmetkarı olacağına inanılır).
- Uçmağ (Cennet) ve Tamu (Cehennem) kavramlarının varlığı.
- Yuğ Töreni: Ölümden sonra düzenlenen cenaze ve yas törenleri.
3. Türkler Arasında Yayılan Diğer Dinler (ÖZET)
Musevilik (Yahudilik): Hazarlar (Tek Musevi Türk devletidir).
Hristiyanlık: Avrupa Hun, Avarlar, Macarlar, Tuna Bulgarları, Peçenekler (Sonuç: Milli kimliklerini (asimile) kaybetmeleri).
İslamiyet: Karluklar (ilk topluluk), İtil Bulgarları (ilk devlet).
F. EKONOMİ 💰
Ekonominin temeli hayvancılıktır (Bozkır kültürü gereği). En önemli zenginlik kaynağı at, koyun ve sığır sürüleridir.
Diğer Ekonomik Faaliyetler:
- Ticaret (İpek Yolu ve Kürk Yolu): Çin'den Avrupa'ya uzanan İpek Yolu ve kuzeyden (Sibirya) geçen Kürk Yolu (Hazar ve Bulgarlar zenginleşti), Türklerin en önemli gelir kaynağıdır. Çin ile sürekli savaşların temel nedeni İpek Yolu hâkimiyetidir.
- Tarım (Uygurlar): Gerçek anlamda tarım (Sulu tarım kanalları - Karız) Uygurlarla başlamıştır.
- Maden İşlemeciliği: "Bozkırın Kuyumcuları" (İskitler) denilecek kadar ileridir.
- Para: Türgişler (Baga Tarkan) ilk parayı bastı. Göktürkler "Yarmak" adında madeni para, Uygurlar ise "Çav" adında kağıt para benzeri ticari belgeler kullandı.
G. YAZI, DİL VE EDEBİYAT ✍️
1. Alfabeler (Milli Alfabeler)
Türkler tarih boyunca birçok alfabe (Soğd, Kiril, Arap, Latin) kullanmışsa da, iki tanesi milli (kendilerine özgü) alfabedir:
- Göktürk (Orhun) Alfabesi: 38 harflidir. İlk milli alfabemizdir. (Bknz: Orhun Abideleri)
- Uygur Alfabesi: 18 harflidir (Soğd kökenli). İkinci milli alfabedir. (Matbaada kullanılmıştır)
2. Edebiyat
Edebiyat, "Sözlü" ve "Yazılı" olarak ikiye ayrılır.
a. Yazılı Edebiyat (En önemlileri)
b. Sözlü Edebiyat (Destanlar)
➡️ İskitler (Saka): Alp Er Tunga Destanı ve Şu Destanı.
➡️ Asya Hun: Oğuz Kağan Destanı (Mete Han'ı anlattığı düşünülür).
➡️ Göktürkler: Ergenekon Destanı (Dağı eritip çıkış) ve Bozkurt Destanı.
➡️ Uygurlar: Türeyiş Destanı (Erkek kurt) ve Göç Destanı (Kutsal kayanın Çin'e verilmesi).
➡️ Kırgızlar: Manas Destanı (Dünyanın en uzun destanı, hala yazılmaktadır).
H. BİLİM VE SANAT 🎨
1. Bilim
Konargöçer yaşam, gökyüzünü incelemeyi zorunlu kıldığı için Astronomi (Gök Bilimi) ve Takvim gelişmiştir.
12 Hayvanlı Türk Takvimi, Türklerin kullandığı ilk milli takvimdir. Güneş yılı esasına dayanır.
2. Sanat
Sanat, yaşam tarzına göre "Göçebe" ve "Yerleşik" olarak ikiye ayrılır.
a. Göçebe Sanat (Asya Hun, Göktürk, İskitler)
Bozkır kültürü nedeniyle sanat "taşınabilir" eşyalar üzerine yoğunlaşmıştır.
- Hayvan Üslubu (Stili): Eşyaların (kemer, kılıç, kazan) üzerine kurt, geyik, kartal gibi hayvan figürlerinin işlenmesidir.
- Maden İşlemeciliği: "Bozkırın Kuyumcuları". Kemer tokaları, kazanlar, silahlar.
- Halı Sanatı: Dünyanın en eski halısı olan Pazırık Halısı Asya Hunlarına aittir.
b. Yerleşik Sanat (Uygurlar)
Yerleşik hayat ve Mani/Budist dininin etkisiyle mimari ve resim sanatı gelişmiştir.