🏛️ KPSS TARİH (TÜRK-İSLAM) - BÖLÜM 1: GİRİŞ VE MISIR'DA KURULAN 4 TÜRK DEVLETİ 🏛️
Bu bölümde, "Türk-İslam Sentezi"nin başladığı noktayı, yani Talas Savaşı'nı ve Türklerin Abbasi yönetimindeki yükselişini (Samarra/Avasım) inceleyeceğiz. Hemen ardından, talimatınız doğrultusunda, coğrafi bir bütünlük olarak Mısır'da kurulan 4 Türk-İslam devletinin tamamını (Tolunoğulları, İhşidîler, Eyyûbîler ve Memlükler) detaylı ve karşılaştırmalı olarak işleyeceğiz.
A. TALAS SAVAŞI (751) - TÜRK-İSLAM TARİHİNİN BAŞLANGICI ⚔️
Orta Asya'da İpek Yolu hâkimiyeti için Müslüman Abbasiler ile Çinliler arasında yapılmıştır. Türklerin İslamiyet ile ilk teması Hz. Ömer dönemi fetihleri ve Emeviler dönemi (Türgişler ile mücadele) olsa da, Emevilerin Mevali Politikası (Arap ırkçılığı) Türklerin İslam'a geçişini engellemişti.
Savaşın en kritik anında, Karluk Türkleri, Çin'e karşı Abbasilerin yanında yer aldı. Abbasilerin Ümmetçi (Eşitlikçi) politikası sayesinde Türk-Arap ilişkileri düzeldi ve Türkler kitleler halinde İslamiyet'i kabul etmeye başladı.
1. Türk Tarihi: Türkler kitleler halinde İslamiyet'e geçti. Karluklar, İslamiyet'i kabul eden ilk Türk topluluğu oldu.
2. Dünya Tarihi (Siyasi): Orta Asya'nın Çinlileşmesi engellendi.
3. Dünya Tarihi (Kültürel): Kâğıt ve Matbaa, Çinli esirler aracılığıyla ilk kez Çin dışına çıktı. İlk üretim merkezi Semerkant oldu. Bu, Avrupa'daki Rönesans'ın temellerinden birini atmıştır.
B. TÜRKLERİN ABBASİ DEVLETİNDEKİ YÜKSELİŞİ (8.-9. YY)
Talas Savaşı sonrası Abbasi ordusuna katılan Türkler, savaşçılık yetenekleriyle hızla yükseldiler. Halife Harun Reşid ve özellikle oğulları Memun ve Mutasım dönemlerinde devlette kilit noktalara geldiler.
1. Samarra ve Avasım Şehirleri
Halife Mutasım, Türklerin savaşçılık özelliklerini kaybetmemesi için Bağdat yakınlarında "Samarra" adında özel bir ordugâh-şehir kurdu (835). Ayrıca Türkler, Bizans sınırındaki "Avasım" (sınır) adı verilen şehirlere (Örn: Tarsus, Maraş, Adana) yerleştirildiler. Bu, Türklerin "Gazi" (sınır savaşçısı) geleneğinin başlangıcı oldu.
2. Tevaif-i Mülük'ün Doğuşu
Türk komutanlar "Emir'ül Ümera" (Komutanlar Komutanı) olarak Halife adına devleti yönetecek kadar güçlendi. Abbasi otoritesi zayıflayınca, bu Türk valiler bulundukları bölgelerde kendi bağımsız devletlerini kurdular. Bu devletlere Tevaif-i Mülük (Küçük Devletçikler) denir.
C. MISIR'DA KURULAN TÜRK-İSLAM DEVLETLERİ 🇪🇬
Mısır, coğrafi konumu ve zenginliği nedeniyle Türk-İslam dünyasında her zaman bir güç merkezi olmuştur. Bu topraklarda 4 büyük Türk devleti kurulmuştur.
1. Tolunoğulları (868 - 905)
Abbasilerin Mısır valisi olan Tolunoğlu Ahmet tarafından Fustat (Eski Kahire) merkezli olarak kurulmuştur.
➡️ Mısır'da kurulan ilk Türk-İslam devletidir.
➡️ Tevaif-i Mülük devletidir.
➡️ Kurucusu Tolunoğlu Ahmet, Mısır'a refah getirmiş, "Maristan" adı verilen, herkesin ücretsiz (din ayrımı yapmadan) tedavi edildiği hastaneler ve eczaneler kurarak sosyal devlet anlayışını zirveye taşımıştır.
➡️ Mimaride Tolunoğlu Ahmet Camii (Mısır'daki ilk Türk camisi) gibi eserler bırakmışlardır.
➡️ Yıkılış Sebebi: Yöneticileri Türk, ancak ordularının bir kısmı ve halkın tamamı Arap'tı. Milli bir temele oturamadılar ve Abbasiler tarafından yıkıldılar.
2. İhşidîler (Akşitler) (935 - 969)
Mısır'da kurulan ikinci Tevaif-i Mülük devletidir. Kurucusu, Abbasi valisi Muhammed bin Togaç'tır. "İhşid" (Akşit) "Prens" anlamına gelen bir Soğd unvanıdır.
➡️ Mısır'da kurulan ikinci Türk-İslam devletidir.
➡️ En Önemli Özelliği: Tarihte Hicaz'a (Mekke ve Medine / Kutsal Topraklar) egemen olan ve "Hadimü'l Haremeyn" (Kutsal Toprakların Hizmetkârı) sıfatını kullanan ilk Türk devletidir.
➡️ Yıkılış Sebebi: Tıpkı Tolunoğulları gibi, halk Arap, yönetici Türk'tü. Zayıfladılar ve Kuzey Afrika'dan gelen Şii Fâtımîler tarafından yıkıldılar.
İhşidîler'in 969'da yıkılmasından sonra Mısır, Fâtımîlerin eline geçti. Türklerin Mısır'a dönmesi, yaklaşık 200 yıl sonra, Büyük Selçuklu Devleti'nin komutanları sayesinde olacaktır. Şimdi, kronolojik olarak ileride olan Eyyûbîler ve Memlükler'i inceliyoruz.
3. Eyyûbîler Devleti (1171 - 1250)
Kurucusu, Büyük Selçuklu Devleti'nin Musul Atabeyi olan Nureddin Zengi'nin komutanı Selahaddin Eyyubi'dir. Selahaddin, Mısır'ı ele geçiren Haçlılara karşı gönderilmiş, Mısır'daki Şii Fâtımî Devleti'ne son vererek yönetimi ele almıştır.
➡️ En Önemli Faaliyeti: 1187'de Hıttin Savaşı'nda Haçlıları ağır bir yenilgiye uğratarak Kudüs'ü geri almıştır.
➡️ Kudüs'ün kaybı, Avrupa'da III. Haçlı Seferi'nin başlamasına neden olmuştur. Selahaddin Eyyubi bu sefere karşı İslam dünyasını başarıyla savunmuştur.
➡️ "Hadimü'l Haremeyn" unvanını İhşidîlerden sonra tekrar kullanmıştır.
➡️ Ordusunu, Kıpçak bozkırlarından getirilen Türk gençlerinden (Memlükler/Kölemenler) oluşturmuştur.
➡️ Yıkılış Sebebi: Selahaddin'in ölümünden sonra oğulları arasındaki taht kavgaları (Eski Türk veraset sistemi) devleti zayıflatmıştır. Son Eyyûbî sultanını, kendi Türk komutanları (Memlükler) olan Aybeg öldürmüş ve devlete son vermiştir.
4. Memlükler (Kölemenler) (1250 - 1517)
Mısır'da kurulan dördüncü ve son büyük Türk-İslam devletidir. Eyyûbî ordusundaki Kıpçak Türkü komutanlar (Aybeg, Baybars, Kalavun) tarafından kurulmuştur.
Memlükler, Türk-İslam tarihindeki en eşsiz devlet yapısına sahiptir:
1. Veraset Sistemi Farklıdır: Kut anlayışı veya "Hanedan" sistemi yoktur. Yönetim babadan oğula geçmez. "En güçlü komutan (Emir) sultan olur" ilkesi geçerlidir. Bu durum taht kavgalarını artırsa da, devletin başına her zaman liyakatli ve güçlü komutanların geçmesini sağlamıştır.
2. "Devlet-i Türkiyye" Adını Kullanmışlardır: Yöneticileri ve orduları Türk'tür. Ancak Mısır'da (halk Arap) kuruldukları için tam bir "milli" devlet olamamışlar, Türkçeyi saray ve ordu dili olarak korumuşlardır.
➡️ Tarihteki İki Büyük Zaferi:
1. Ayn Calut Savaşı (1260): Sultan Baybars, o ana kadar dünyada hiç yenilmemiş olan Moğolları (İlhanlılar) durduran ilk devlettir. Bu, dünya tarihinin kırılma anlarındandır.
2. Elbistan Savaşı (1277): Moğol-Selçuklu ordusunu Anadolu'da yenerek Moğol istilasını bir kez daha durdurmuşlardır.
➡️ Halifeliğin Koruyuculuğu: Moğolların 1258'de Bağdat'ı yakıp Abbasi Halifeliği'ne son vermesi üzerine, Sultan Baybars, kaçan Abbasi soyunu Mısır'da (Kahire) koruma altına almıştır. Böylece Halifelik, Memlüklerin himayesine girmiştir. Bu, Memlüklerin İslam dünyasındaki lideri (Siyasi ve Dini Otorite) olmasını sağlamıştır.
➡️ Yıkılışı: Yavuz Sultan Selim tarafından 1516 Mercidabık ve 1517 Ridaniye savaşları ile yıkılmıştır. Bu yıkılışla birlikte Halifelik Osmanlı Devleti'ne geçmiştir.