🏛️ KPSS TARİH (TÜRK-İSLAM) - BÖLÜM 2: KARAHANLI DEVLETİ (840 - 1212) 🏛️
Bölüm 1'de Mısır'da kurulan devletleri gördük. Şimdi, kronolojik olarak başa, Orta Asya'ya (Türkistan) dönüyoruz. Bu bölümde, Orta Asya'da kurulan ilk Müslüman Türk devleti olan Karahanlıları; siyasi tarihlerini, İslam'ı kabul süreçlerini, Türk-İslam Sentezi'ni nasıl başlattıklarını ve Türk Edebiyatı'nın ilk şaheserlerini nasıl verdiklerini detaylıca inceleyeceğiz.
A. KURULUŞU VE SİYASİ TARİHİ
İslamiyet öncesi (Bölüm 4) gördüğümüz Karluk, Yağma, Çiğil ve Tuhsi Türk boyları tarafından, Uygur Devleti'nin yıkılmasından sonra 840 yılında kurulmuştur. (Afrasiyaboğulları olarak da bilinirler).
- Kurucu: Bilge Kül Kadir Han.
- Merkez: Balasagun (Kuz-Ordu).
1. İslamiyet'e Geçiş (Satuk Buğra Han Dönemi)
Devletin kaderini değiştiren olay, Bilge Kül Kadir Han'ın torunu olan Satuk Buğra Han'ın, Samani Devleti'nden gelen tüccarlar ve dervişler aracılığıyla İslamiyet'i kabul etmesidir.
Satuk Buğra Han, Müslüman olduktan sonra "Abdülkerim" adını almıştır. İslamiyet'i kabul etmeyen amcası (veya dayısı) Oğulcak Kadir Han ile mücadele ederek 920'li yıllarda devleti resmen bir Türk-İslam devleti haline getirmiştir.
2. Yükseliş ve Parçalanma (İkili Teşkilat Sorunu)
Devlet, Yusuf Kadir Han döneminde en parlak zamanını yaşamıştır. Ancak Yusuf Kadir Han'ın ölümünden sonra, İslamiyet öncesinden miras kalan "İkili Teşkilat" geleneği (ülkenin doğu-batı olarak yönetilmesi) ve taht kavgaları (Kut anlayışı) devleti zayıflatmıştır.
1042 yılında Karahanlılar resmen ikiye ayrılmıştır:
B. KARAHANLILARIN ÖNEMİ (TÜRK-İSLAM SENTEZİ)
Karahanlıların Türk tarihindeki en önemli rolü, İslamiyet'i kabul etmelerine rağmen milli kimliklerini (Türklük) kaybetmemeleridir. Hem Türk geleneklerini hem de İslami kuralları bir arada uygulayarak "Türk-İslam Sentezi"ni başarmışlardır.
(Daha sonraki Gazneliler ve Selçuklular ile farklarıdır!)
1. Dil: Resmi dilleri Türkçedir (Hakanî Lehçesi). (Oysa Gazneliler ve Selçuklular Farsçayı kullanmıştır).
2. Unvanlar: İslami isimlerin (Ahmet, Yusuf) yanında "Han, Hakan, Kağan, İlig" gibi eski Türk unvanlarını kullanmaya devam etmişlerdir. ("Sultan" unvanını ilk kez Gazneliler kullanacaktır).
3. Alfabe: İslami eserler için Arap alfabesinin yanında, Uygur Alfabesini de kullanmaya devam etmişlerdir.
4. Yönetim: Devleti "İkili Teşkilat" ile (Doğu-Batı) yönetmişlerdir.
5. Ordu: "Onlu Sistem"i (Mete Han) devam ettirmişlerdir.
C. KARAHANLI KÜLTÜRÜNDEKİ "İLK"LER
Karahanlılar, Türk-İslam medeniyetinin temellerini atmış ve birçok kurumu ilk kez oluşturmuşlardır:
➡️ Bimarhane (Darüşşifa): İlk Türk-İslam hastaneleri.
➡️ Medrese: İlk Türk-İslam medreseleri (Semerkant Medresesi).
➡️ Burslu Eğitim: Dünyada ilk kez burslu öğrencilik sistemini başlatmışlardır.
➡️ Posta Teşkilatı (Berid): Gelişmiş bir posta teşkilatı kurmuşlardır.
➡️ Gulam Sistemi: Orduda maaşlı asker (köle) sistemi (ilk kez). (Bu sistemi Gazneliler zirveye taşıyacaktır).
D. TÜRK-İSLAM EDEBİYATININ DOĞUŞU (4 BÜYÜK ESER)
Karahanlı dönemi (özellikle 11. yüzyıl), Türk-İslam Edebiyatı'nın temellerinin atıldığı "Altın Çağ"dır. Bu 4 eser KPSS için hayati önemdedir.
1. Kutadgu Bilig (1069-1070) - Yazan: Yusuf Has Hacib
- Anlamı: "Mutluluk Veren Bilgi".
- Önemi: İlk Türk-İslam siyasetnamesidir. (Siyasetname: Hükümdara devlet yönetimi hakkında öğüt veren kitap).
- Kime Sunuldu? Doğu Karahanlı Hükümdarı Tabgaç Buğra Han (Ulu Kara Buğra Han)'a sunulmuştur. Yusuf, bu eserden sonra "Has Hacib" (Baş Danışman) unvanını almıştır.
- İçeriği: Alegorik (sembolik) bir eserdir. 4 sembolik kişi vardır: Kün-Togdı (Hükümdar - Adalet), Ay-Toldı (Vezir - Mutluluk), Ögdilmiş (Vezirin oğlu - Akıl), Odgurmuş (Vezirin kardeşi - Akıbet/Kanaat).
2. Divânu Lügati't-Türk (1072-1074) - Yazan: Kaşgarlı Mahmud
- Anlamı: "Türk Dilleri Sözlüğü".
- Önemi: İlk Türkçe ansiklopedik sözlük, dilbilgisi kitabı ve etnografya (kültür) eseridir.
- Amacı: Araplara Türkçeyi öğretmek ve Türkçenin de Arapça kadar zengin bir dil olduğunu kanıtlamaktır. (Milli bir bilinçle yazılmıştır).
- Kime Sunuldu? Abbasi Halifesi El-Muktedi Billah'a (Bağdat'ta) sunulmuştur.
- İçeriği: Kitabın sonunda ilk Türk dünyası haritası yer alır. İslamiyet öncesi sözlü edebiyat (Sagu, Koşuk, Sav) örneklerini içerir.
3. Atabetü'l Hakayık - Yazan: Edip Ahmet Yükneki
- Anlamı: "Hakikatlerin Eşiği".
- Önemi: Didaktik (öğretici) bir ahlak kitabıdır.
- İçeriği: Dinin güzellikleri, bilginin önemi, cömertlik, dürüstlük gibi ahlaki konuları işler.
4. Divan-ı Hikmet - Yazan: Hoca Ahmet Yesevi
- Anlamı: "Hikmetler Kitabı".
- Önemi: İlk Türk mutasavvıfı (Tasavvuf Edebiyatı) eseridir.
- Yazarı: Hoca Ahmet Yesevi, "Pîr-i Türkistan" (Türkistan'ın Piri) olarak bilinir.
- Amacı: İslamiyet'i henüz kabul etmemiş göçebe Türklere (Yörükler/Türkmenler), İslam'ı anlayacakları sade bir dille ve şiir (hikmet) yoluyla anlatmaktır. Yesevîlik Tarikatı, Anadolu'nun Türkleşmesi ve İslamlaşmasında (Hacı Bektaş-ı Veli, Yunus Emre vb. yoluyla) çok etkili olmuştur.
Karahanlılar, "Türk" kimliğini koruyarak İslamiyet'i Orta Asya'da yayarken, onlardan kısa bir süre sonra kurulan başka bir Türk devleti (Gazneliler), İslam'ın "Gaza" yönünü benimseyerek Hindistan'a yönelecek ve çok uluslu bir imparatorluk kuracaktı.
Bölüm 3'te, "Sultan" unvanını ilk kez kullanan Gazneli Mahmud'u ve Gazneli Devleti'ni işleyeceğiz.