🏛️ KPSS TARİH (TÜRK-İSLAM) - BÖLÜM 3: GAZNELİ DEVLETİ (963 - 1187) 🏛️
Bölüm 2'de, Türk-İslam Sentezi'ni başlatan ve "milli" bir karakter taşıyan Karahanlıları gördük. Şimdi, Karahanlılarla çağdaş olan ancak Fars (İran) ve Arap kültüründen derinlemesine etkilenen, "imparatorluk" kimliğine sahip Gaznelileri inceleyeceğiz. Bu bölüm, "Sultan" unvanının doğuşuna ve Türklerin Hindistan'a girişine odaklanmaktadır.
A. KURULUŞU VE SİYASİ TARİHİ
Gaznelilerin kökeni, İran'da hüküm süren Samanî Devleti'ne dayanır. Samanîler, Abbasi ordusundaki Türk komutanları (Gulam/Kölemen) valiliklere atamışlardı. Horasan valisi olan Türk komutan Alp Tigin, Samanî Devleti'ndeki taht kavgaları üzerine güneye inerek Afganistan'ın Gazne şehrini ele geçirdi ve burada 963 yılında devletin temellerini attı.
Alp Tigin'den sonra, onun komutanlarından (ve damadı) olan Sebük Tigin, devleti asıl büyüten ve hanedanı kuran kişi oldu. Samanîlerin yıkılış sürecinde bağımsızlığını tam olarak kazandı. (Yeminîler olarak da bilinirler).
B. GAZNELİ MAHMUD DÖNEMİ (ZİRVE DÖNEMİ) (998-1030) 👑
Devlet, Sebük Tigin'in oğlu Gazneli Mahmud döneminde en parlak ve en güçlü zamanını yaşamıştır. Gazneli Mahmud, Türk-İslam tarihinin en önemli hükümdarlarından biridir.
1. "Sultan" Unvanının Doğuşu (Siyasi Liderlik)
Gazneli Mahmud, Bağdat'taki Abbasi Halifesi'ni, Şii Büveyhoğulları'nın baskısından kurtarmıştır. Bu büyük hizmeti üzerine Abbasi Halifesi, Gazneli Mahmud'a daha önce kimsenin kullanmadığı bir unvan vermiştir:
Gazneli Mahmud, Halife tarafından "Sultan" unvanını kullanan ilk Türk hükümdarıdır. (Karahanlılar "Han", "Hakan" kullanıyordu).
Bu Neden Önemli? Bu unvanla birlikte, İslam dünyasındaki "Dini Güç" (Halife) ile "Siyasi/Askeri Güç" (Sultan) birbirinden ayrılmıştır. Halife, Mahmud'u "İslam'ın koruyucusu" olarak tanımıştır.
2. Hindistan Seferleri (17 Sefer) (Gaza Politikası)
Gazneli Mahmud'un en bilinen faaliyetidir. Hindistan'a tam 17 büyük sefer düzenlemiştir. Bu seferlerin iki temel amacı vardı:
- İslamiyet'i yaymak (Gaza ve Cihat).
- Hindistan'ın muazzam yeraltı ve yerüstü zenginliklerini (Hazine) ele geçirmek.
Bu seferlerin en ünlüsü, Hindistan'ın en büyük putlarının bulunduğu Somnat tapınağına yapılan seferdir. Bu seferden sonra Gazneli Mahmud, "Put Kırıcı" olarak da anılmıştır.
➡️ İslamiyet Hindistan'da yayıldı. Bu seferler, günümüzdeki Pakistan, Bangladeş ve Afganistan'ın Müslümanlaşmasının temelini attı.
➡️ Hindistan'daki Kast Sistemi (sınıf ayrımı) zayıfladı (İslam'daki eşitlik anlayışı nedeniyle).
➡️ Gazne, elde edilen ganimetlerle dönemin en zengin şehri oldu.
➡️ Gazneli Mahmud, bu başarılarıyla "Hindistan Fatihi" olarak tarihe geçti.
C. BİLİM VE KÜLTÜR (FARS KÜLTÜRÜNÜN ETKİSİ) 🔬
Gazneli Mahmud, askeri başarıları kadar bilime ve sanata verdiği önemle de tanınır.
1. Karahanlılardan Farkı (Çok Uluslu Yapı)
Gazneliler, Karahanlıların aksine "milli" bir devlet değildi. Kuruldukları coğrafya (İran/Afganistan) nedeniyle Fars (İran) kültürünün ve devlet geleneğinin etkisi altında kalmışlardır.
Karahanlılar (Türkçe) aksine, Gazneliler çok uluslu (imparatorluk) bir yapıdaydı (Türk, Fars, Gurlu, Hintli):
- Resmi Dil (Saray ve Edebiyat): Farsça
- Bilim Dili: Arapça
- Ordu Dili: Türkçe
2. Saraydaki Bilim Adamları ve Eserler
Gazneli Mahmud, sarayını dönemin en büyük alim ve şairleriyle doldurmuştur:
D. YIKILIŞ DÖNEMİ VE DANDANAKAN SAVAŞI ⚔️
Gazneli Mahmud'un 1030'da ölümünden sonra yerine geçen oğlu Sultan Mesut, babası kadar yetenekli değildi. Bu dönemde, Horasan'a (İran'ın doğusu) göç eden Oğuz Türkleri (Selçuklular) ile Gazneliler arasında hâkimiyet mücadelesi başladı.
Selçuklu liderleri Tuğrul ve Çağrı Beyler, Gaznelilerden "yurt" istediler. Sultan Mesut, bu yeni gücü küçümsedi ve üzerlerine ordu gönderdi. Nesa (1035) ve Serahs (1038) savaşlarında Selçuklulara yenilmekten kurtulamadı.
Dandanakan Savaşı (1040) - BÜYÜK KIRILMA
Sultan Mesut, Selçuklu tehlikesini tamamen bitirmek için büyük bir orduyla (filli ordusuyla meşhur) harekete geçti. Dandanakan Kalesi yakınlarında, Selçukluların (Tuğrul ve Çağrı Beyler) uyguladığı vur-kaç (gerilla) taktikleri ve su kuyularını kapatmaları sonucu Gazne ordusu ağır bir yenilgi aldı.
1. Gazneli Devleti, Horasan'ı tamamen kaybetti ve yıkılış sürecine girdi. (Hindistan'a çekilmek zorunda kaldılar).
2. Büyük Selçuklu Devleti resmen kuruldu ve Horasan'da bağımsızlığını (Hutbe okutup para bastırarak) ilan etti.
3. Türk-İslam dünyasının liderliği Gaznelilerden Büyük Selçuklu Devleti'ne geçti.
Son Yıkılış: Hindistan'a çekilerek varlığını sürdürmeye çalışan Gaznelilere, 1187 yılında Afganistan'ın yerli halkı olan Gurlular son vermiştir.
Dandanakan Savaşı'nın galibi olan Oğuz Türkleri (Selçuklular), artık durdurulamaz bir güç haline geldi. Tuğrul ve Çağrı Beylerin hedefinde artık sadece İslam dünyasının siyasi liderliği değil, aynı zamanda yeni bir vatan (Anadolu) vardı.
Bölüm 4'te, Dandanakan'ın galipleri olan Büyük Selçuklu Devleti'nin kuruluşunu ve yükselişini (Malazgirt'e kadar olan kısmı) işleyeceğiz.