🏛️ KPSS TARİH (TÜRK-İSLAM) - BÖLÜM 5: BÜYÜK SELÇUKLU (YÜKSELİŞ, ZİRVE VE YIKILIŞ) 🏛️
Bölüm 4'te Tuğrul Bey'in devleti nasıl kurduğunu ve Sünni İslam dünyasının siyasi lideri olduğunu gördük. Bu son bölümde, imparatorluğun yükselişini (Sultan Alp Arslan), zirve noktasını (Sultan Melikşah) ve çöküşünü (Sultan Sencer) detaylıca inceleyeceğiz.
A. SULTAN ALP ARSLAN DÖNEMİ (1063 - 1072) (YÜKSELİŞ)
Tuğrul Bey'in 1063'te vefat etmesi (oğlu yoktu) üzerine, kardeşi Çağrı Bey'in oğlu olan Alp Arslan sultan oldu. Alp Arslan, babası Çağrı Bey'in "Gaza ve Yurt Edinme" politikasını (Anadolu hedefi) devletin resmi politikası haline getirdi.
Tahta geçer geçmez, babasından beri devlete hizmet eden bilge Fars vezir Nizamülmülk'ü vezirliğe atadı. Bu, devletin kurumsallaşması için atılmış en büyük adımdı.
1. Ani Kalesi'nin Fethi (1064) ve "Ebu'l Feth" Unvanı
Alp Arslan, ilk büyük seferini Bizans'ın Doğu Anadolu'daki en müstahkem kalesi olan (Ermeni-Gürcü idaresindeki) Ani Kalesi (Kars) üzerine yaptı. Kaleyi fethetti. Bu fetihten sonra Abbasi Halifesi, Sultan Alp Arslan'a "Ebu'l Feth" (Fetihlerin Babası) unvanını verdi.
2. MALAZGİRT SAVAŞI (26 Ağustos 1071) ⚔️
Alp Arslan'ın asıl hedefi Mısır'daki Şii Fâtımî Devleti'ni yıkarak İslam dünyasını Sünni çatı altında birleştirmekti. Bu amaçla Mısır Seferi'ne çıktı.
Selçuklu sultanının Mısır'da olduğunu fırsat bilen Bizans İmparatoru Romen Diyojen, Frank, Norman, Gürcü, Ermeni ve Hristiyan Türk boylarından (Peçenek ve Uzlar) oluşan 200.000 kişilik devasa bir orduyla Anadolu'daki Türkmenleri tamamen atmak için harekete geçti.
Bunu haber alan Alp Arslan, Mısır seferini yarıda bırakarak 50.000 kişilik ordusuyla hızla geri döndü ve Bizans ordusunu Malazgirt Ovası'nda (Muş) karşıladı.
Savaş sırasında, Bizans ordusunda paralı askerlik yapan Hristiyan Türk boyları Peçenekler ve Uzlar, Selçuklu ordusunun da Türk olduğunu görünce saf değiştirerek Selçuklu tarafına geçtiler. Bu ihanet, Bizans ordusunun merkezini çökertti.
Savaş, Selçukluların kesin zaferiyle sonuçlandı ve İmparator Romen Diyojen, bir Türk hükümdarına esir düşen ilk Bizans imparatoru oldu.
1. Anadolu'nun kapıları Türklere kesin olarak açıldı. (Pasinler (1048) ile kapı aralanmıştı).
2. Anadolu'da Türk yerleşimi (İskân) hızlandı ve "Türkiye Tarihi" resmen başladı.
3. Bizans'ın Anadolu'daki hâkimiyeti büyük ölçüde sona erdi.
4. Kılıç Hakkı: Alp Arslan, fethi hızlandırmak için komutanlarına "Fethettiğiniz toprak sizindir (kılıç hakkıdır)" dedi. Bu durum, Anadolu'da İlk Türk Beylikleri'nin (Saltuklular, Danişmentliler, Mengücekliler, Artuklular, Çaka Beyliği) kurulmasını sağladı. (Bu beylikler Anadolu Selçuklu'dan öncedir).
5. Bizans, Türkleri tek başına durduramayacağını anlayınca Papa'dan (Avrupa'dan) yardım istedi. Bu yardım çağrısı, Haçlı Seferleri'nin başlamasına neden oldu.
B. SULTAN MELİKŞAH DÖNEMİ (1072 - 1092) (ZİRVE DÖNEMİ) 👑
Alp Arslan'ın (bir kale komutanı tarafından haince) şehit edilmesinden sonra yerine oğlu Melikşah geçti. Melikşah dönemi, Büyük Selçuklu Devleti'nin en geniş sınırlara ulaştığı "Altın Çağ" ve zirve dönemidir. Sınırlar Kaşgar'dan Marmara'ya, Kafkaslardan Yemen'e uzanmıştır.
Bu başarının arkasındaki asıl mimar, Melikşah'ın veziri (ve Alp Arslan'ın veziri) olan Nizamülmülk'tür.
1. Nizamülmülk ve Devlet Teşkilatı
Nizamülmülk, devleti "göçebe" (Türkmen) geleneğinden, "yerleşik" (Fars/İran) devlet geleneğine geçirerek tam bir imparatorluk haline getirmiştir:
1. Dini/Siyasi: Şii Fâtımîlerin ve Batınilerin (Hasan Sabbah) yıkıcı propagandalarına karşı Sünni âlimler yetiştirmek.
2. İdari: Devlete (imparatorluğa) memur ve yönetici (devlet adamı) yetiştirmek.
2. Yıkılışın Başlangıcı: Batınilik (Haşhaşiler) Tehlikesi
Melikşah döneminde, Sünni Selçuklu yönetimine karşı çıkan radikal Şii-İsmaili bir hareket doğdu. Lideri Hasan Sabbah idi.
Hasan Sabbah, Alamut Kalesi'ni (İran) merkez yaparak, "Fedailer" adı verilen suikastçılar yetiştirdi. Bu fedailer (Haşhaşiler), devletin önemli komutan ve yöneticilerine suikastlar düzenleyerek devleti içten çökertmeyi amaçladı. İlk ve en önemli kurbanları Vezir Nizamülmülk (1092) oldu.
C. YIKILIŞ DÖNEMİ (FETRET DEVRİ VE SULTAN SENCER) (1092 - 1157)
1. Fetret Devri (Taht Kavgaları) (1092 - 1118)
Nizamülmülk'ün 1092'de Batıniler tarafından öldürülmesinden sadece birkaç hafta sonra Sultan Melikşah da (şüpheli bir şekilde) vefat etti. Bu iki büyük otoritenin kaybı, devleti bir kaosa sürükledi.
Melikşah'ın oğulları (Mahmud, Berkyaruk, Mehmed Tapar, Sencer) arasında 26 yıl süren taht kavgaları (Fetret Devri) başladı.
1. Devletin gücü zayıfladı.
2. Batıniler (Hasan Sabbah) en güçlü dönemini yaşadı.
3. I. Haçlı Seferi (1096-1099) bu kaos ortamı sayesinde başarılı oldu ve Kudüs, Haçlıların eline geçti.
4. Anadolu Selçuklu Devleti ve diğer beylikler bağımsız hareket etmeye başladı.
2. Sultan Sencer Dönemi (Son Büyük Sultan) (1118 - 1157)
Fetret Devri'ne son vererek devleti yeniden toparlayan "Son Büyük Selçuklu Sultanı" Sultan Sencer'dir. Sencer, Batınilere ve diğer isyanlara karşı büyük mücadeleler vererek imparatorluğu ayakta tutmaya çalıştı.
3. Katvan Savaşı (1141) - BÜYÜK YIKILIŞ
Sultan Sencer'in kaderini ve Selçukluların kaderini belirleyen savaş, doğudan gelen Moğol kökenli Karahıtaylar (Kitanlar) ile 1141'de yapılan Katvan Savaşı oldu.
1. Sultan Sencer, Moğollara karşı ağır bir yenilgi aldı.
2. Selçuklular, Maveraünnehir (Orta Asya) bölgesini tamamen kaybetti.
3. Devletin askeri gücü tükendi ve Büyük Selçuklu Devleti fiilen yıkılma sürecine girdi (Bu savaş, Dandanakan'ın tam tersidir; bir devleti bitirmiştir).
4. Resmi Yıkılış (1157)
Katvan'da gücünü kaybeden Sultan Sencer, devlete bağlı göçebe Oğuzlar (Türkmenler) tarafından (ağır vergiler ve devletin İranlılaşması nedeniyle) çıkarılan isyanda esir düştü (1153). Esaretten kurtulduktan kısa bir süre sonra 1157'de vefat etti.
Sultan Sencer'in ölümü (1157), Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nun resmen sona ermesi olarak kabul edilir.
5. Yıkılışın Sonuçları (Mirası)
Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nun yıkılmasıyla, mirasçısı olan yeni devletler ve "Atabeylikler" doğdu:
- Irak Selçukluları
- Suriye Selçukluları
- Kirman (İran) Selçukluları
- Anadolu Selçukluları (Türkiye Tarihinin devamı, serimizin sonraki konusu).
- Zengîler (Musul Atabeyliği - Eyyûbîlerin temelini atacaklar)
- Börîler (Şam Atabeyliği)
- İldenizliler (Azerbaycan Atabeyliği)
- Salgurlular (Fars Atabeyliği)
Böylece "İlk Türk-İslam Devletleri" (Anadolu Selçuklu hariç) serimizi 5 detaylı bölümde tamamladık. (1. Mısır Devletleri, 2. Karahanlı, 3. Gazneli, 4. Selçuklu-Kuruluş, 5. Selçuklu-Yıkılış).
Hazır olduğunuzda, bu 5 bölümde gördüğümüz tüm devletlerin (Karahanlı, Gazneli, Selçuklu) ortak Kültür ve Medeniyet konusunu (Devlet yönetimi, ordu, hukuk, bilim, sanat) işleyebiliriz.