KPSS Tarih (Türk-İslam) - BÖLÜM 6: Kültür ve Medeniyet (PDF İndirmeli)

🏛️ KPSS TARİH (TÜRK-İSLAM) - BÖLÜM 6: KÜLTÜR VE MEDENİYET 🏛️

💡 Bölüm 6'nın Kapsamı:
Bu bölümde, önceki 5 bölümde siyasi tarihlerini gördüğümüz devletlerin (Mısır Devletleri, Karahanlı, Gazneli, Büyük Selçuklu) ortak medeniyet unsurlarını inceleyeceğiz. Bu bölüm, "Türk-İslam Sentezi"nin tam olarak ne anlama geldiğini; devlet yönetimi, ordu, hukuk, bilim ve sanatta nelerin İslamiyet öncesinden devam ettiğini ve nelerin İslamiyet ile (Abbasi/Fars etkisi) değiştiğini gösterir.

A. DEVLET YÖNETİMİ 👑

İslamiyet'e geçiş, devlet yönetimi anlayışını kökten değiştirmiştir. Eski Türk "Töre"sinin yanına "İslam Hukuku (Şeriat)" gelmiştir.

1. Hükümdar Unvanları (Karşılaştırmalı)

Unvanlar, devletin karakterini gösterir:

✅ Karahanlılar (Milli): "Han, Hakan, Kağan, İlig, Arslan Han, Buğra Han". (İslamiyet öncesi Türk geleneğini sürdürmüşlerdir).

❌ Gazneliler (İslami/Fars): "Sultan" unvanını (Gazneli Mahmud) kullanan ilk devlettir. Ayrıca "Padişah" ve "Emir" unvanlarını da kullanmışlardır.

✅ Büyük Selçuklular (İmparatorluk): "Sultan-ı Azam" (En Büyük Sultan). Tuğrul Bey'in Halife'den aldığı "Doğu'nun ve Batı'nın Sultanı" unvanı, siyasi gücün zirvesidir.

2. Hükümdarlık Alametleri (Semboller)

İslamiyet öncesi alametler (Otağ, Tuğ, Sancak, Nevbet) devam ederken, bunlara İslami alametler eklenmiştir:

➡️ Hutbe Okutmak: Cuma namazlarında sultanın adının anılması (En önemli siyasi meşruiyet/bağımsızlık alametidir).
➡️ Sikke (Para) Bastırmak: Üzerinde sultanın ve halifenin adının yazması.
➡️ Tıraz: Halifenin, sultana gönderdiği işlemeli, özel giysi (cübbe).
➡️ Hilat: Tıraz ile birlikte gönderilen diğer hediyeler (kemer, kılıç vb.).
➡️ Çetr (Şemsiye): Törenlerde sultanın başında tutulan süslü şemsiye.

3. Veraset Sistemi (En Önemli Sorun)

Karahanlılar, Gazneliler ve Selçuklular; İslamiyet öncesi "Kut" anlayışını ve "Ülke hanedanın ortak malıdır" geleneğini sürdürmüşlerdir. Bu durumun değişmez sonucu Taht Kavgaları ve Fetret Devirleri (Örn: Selçuklu) olmuş, devletlerin kısa sürede yıkılmasına neden olmuştur.

⚠️ En Önemli İstisna: MEMLÜKLER (Bölüm 1'de Gördük)
Memlükler'de hanedan ve kut anlayışı yoktur. İlke: "El-Devlet'ül Etrakiyye" (Türkiye Devleti) idi ve "En güçlü komutan (Emir) sultan olur" anlayışı geçerliydi. Bu yüzden saltanat babadan oğula geçmezdi, bu da taht kavgalarını artırsa da, devleti (genellikle) liyakatli komutanların yönetmesini sağlamıştır.

4. Merkezi Teşkilat (Divan-ı Saltanat)

Eski Türk "Kurultay" geleneği yerini, Abbasi ve Fars (İran) devlet geleneğinden alınan Divan-ı Saltanat (Büyük Divan) sistemine bırakmıştır. Bu, yerleşik imparatorluk yönetimine geçişin kanıtıdır.

Vezir (Vezir-i Azam)

Devletin sultan'dan sonraki en yetkili kişisidir. (Karahanlılar "Yuğruş", Gazneliler "Hâce-i Büzürg" de demiştir). En ünlüleri Selçuklu veziri Nizamülmülk'tür.

Büyük Divan'a Bağlı Alt Divanlar (Özellikle Selçuklularda)

Kavram Eşleştirmeleri (KPSS Sorusu):

Divan-ı İstifa (Maliye): Başındaki görevli Müstevfi. (Gelir-gider, hazine).
Divan-ı İşraf (Denetim): Başındaki görevli Müşrif. (Devleti mali ve idari olarak denetler, PTT ve istihbarat (Berid) da buraya bağlıdır).
Divan-ı Arz (Askerlik): Başındaki görevli Emir-i Arz (Arı'z). (Ordunun maaşı, teçhizatı).
Divan-ı İnşa / Tuğra (Yazışma): Başındaki görevli Tuğrai veya Münşi. (İç ve dış yazışmalar, fermanlar).
Niyabet-i Saltanat: Sultan başkentte olmadığında ona vekâlet eden Naib'in divanıdır.
Divan-ı Pervane: İkta (Dirlik) topraklarının dağıtımından sorumludur. (Daha çok Anadolu Selçuklu'da belirgindir).

5. Saray Görevlileri (Hacibler)

Türk-İslam sarayında sultan ile halk/divan arasındaki ilişkileri "Hacib"ler düzenlerdi. En büyük Hacib'e "Hacib'ül Hüccab" (Uluğ Hacib) denirdi. (Karahanlı'da Yusuf Has Hacib bu görevi yapmıştır).

B. ORDU SİSTEMİ ⚔️

Türk-İslam devletlerinde ordu, Mete Han'ın "Onlu Sistemi"ni temel alsa da, yapısal olarak profesyonelleşmiştir. En önemli iki yenilik Gulam ve İkta sistemleridir.

1. Gulam Sistemi (Hassa Ordusu)

"Gulam" (Köle), savaşlarda esir alınan veya küçük yaşta satın alınan (genellikle Türk) çocukların, "Gulamhane" denilen merkezlerde yetiştirilerek sultanın maaşlı ve profesyonel (Hassa) ordusunu oluşturmasıdır.

İlk Başlatan: Karahanlılar.
Sistemleştiren ve Zirveye Taşıyan: Gazneliler (Ordularının temelidir).
Devam Ettiren: Büyük Selçuklular.

Bu askerler, 3 ayda bir "Bistegani" adı verilen maaş alırlardı. (Osmanlı'daki Kapıkulu/Devşirme sisteminin temelidir).

2. İkta Sistemi (Selçuklu Ordusunun Temeli)

Büyük Selçuklu Veziri Nizamülmülk tarafından sistemleştirilen, askeri ve ekonomik bir devrimdir.

⚠️ İkta Sisteminin İşleyişi ve Faydaları:
İşleyiş: Devlet, maaş (Bistegani) vermek yerine, komutana/askere toprak geliri (vergi) verir. Bu komutan (İkta Sahibi) o geliri köylüden toplar. Karşılığında devlete atlı asker (Sipahi) beslemek zorundadır.
Faydaları:

Hazineden para çıkmadan devasa, savaşa hazır bir ordu kurulur.
Tarımda üretimde süreklilik sağlanır (toprak boş kalmaz).
Bölgenin güvenliği (asayiş) o bölgenin sipahisi tarafından sağlanır (Devlet otoritesi).
Göçebe Türkmenler yerleşik hayata geçirilerek kontrol altına alınır.

(Osmanlı'daki "Tımar Sistemi"nin birebir aynısıdır).

C. HUKUK SİSTEMİ (ŞER'İ VE ÖRF'İ) ⚖️

Türk-İslam devletlerinde, İslamiyet öncesi Türk "Töre"si ile İslam "Şeriat"ı birleştirilerek ikili bir hukuk sistemi uygulanmıştır. (Bu, laik bir yapı değildir, ikisi de devletin hukukudur).

1. Şer'i Hukuk (Din Hukuku)

Kaynak: Kur'an, Sünnet, İcma, Kıyas.
Alan: Evlenme, boşanma, miras, vakıflar, ticari davalar.
Yargıç: Kadı.
Baş Yargıç: Kadı'ül Kudat.

2. Örf'i Hukuk (Gelenek Hukuku)

Kaynak: Eski Türk Töre'si, Kağan Fermanları (Yarlık).
Alan: Askeri, idari, asayiş, devlete isyan.
Yargıç: Emir-i Dad (Adalet Emiri).
En Üst Mahkeme: Divan-ı Mezalim (Sultan'ın başkanlık ettiği, Kadı veya Emir-i Dad'ın çözemediği ağır siyasi suçlara ve memur şikayetlerine bakan Yüce Divan).

D. SOSYAL VE EKONOMİK YAPI 💰

1. Toplumsal Yapı (Şehirli, Köylü, Göçebe)

Toplumda keskin bir sınıf ayrımı (Avrupa'daki gibi) yoktur. Ancak yaşam tarzına göre ayrım vardır: Şehirliler (Tüccar, memur, asker), Köylüler (Çiftçi) ve Göçebeler (Konargöçer Türkmenler).

2. Ekonomi (Tarım ve İkta)

Ekonominin temeli tarıma dayanır. Tarımsal üretimin bel kemiği İkta Sistemi'dir. Toprağın mülkiyeti devlete (Miri Arazi), kullanım hakkı halka aittir.

3. Ekonomi (Ticaret)

Ticaret, devletlerin en önemli gelir kaynağıdır. Ticareti geliştirmek için:

Ribat (Kervansaray): Karahanlılar tarafından başlatılan, tüccarların 3 gün ücretsiz konakladığı, aynı zamanda askeri üs (karakol) ve din yayma merkezi (tekke) işlevi gören yapılardır.
Vakıf Sistemi: Vakıflar aracılığıyla cami, medrese, bimarhane (hastane), köprü gibi sosyal hizmetler finanse edilmiştir. Bu, sosyal devlet anlayışının temelidir.

4. Fütüvvet ve Ahilik Teşkilatı

Abbasilerde ortaya çıkan Fütüvvet Teşkilatı (kardeşlik, cömertlik, ahlak); Türk-İslam dünyasında esnaf ve zanaatkârların ahlaki ve mesleki birliği haline gelmiştir. (Bu yapı, Anadolu Selçuklu'da "Ahilik" olarak zirveye ulaşacaktır).

E. BİLİM, DÜŞÜNCE VE EĞİTİM 🧠

1. Medreseler (Nizamiye Medreseleri)

İlk Türk-İslam medreseleri Karahanlılar (Semerkant) tarafından kurulmuştur. Ancak bu alandaki zirve, Büyük Selçuklu Veziri Nizamülmülk tarafından kurulan Nizamiye Medreseleri'dir (ilki Nişabur, en ünlüsü Bağdat).

⚠️ Nizamiye Medreselerinin Kuruluş Amaçları:
1. Dini/Siyasi: Şii Fâtımîlerin ve Batınilerin (Hasan Sabbah) yıkıcı propagandalarına karşı Sünni âlimler yetiştirmek (Fikri mücadele).
2. İdari: Devlete (imparatorluğa) memur ve yönetici (devlet adamı) yetiştirmek.
3. Bu medreseler, dünyanın ilk modern üniversiteleri kabul edilir (Burslu, yatılı, pozitif bilimler).

2. Atabeylik Sistemi

İlk kez Büyük Selçuklularda görülen bir eğitim sistemidir. Sultanın oğulları (Melik) illere (Sancak) vali olarak atandığında, onlara rehberlik etmesi için "Atabey" (Bilge Öğretmen/Komutan) görevlendirilirdi.

Faydası: Şehzadelerin devlet tecrübesi kazanması.
Zararı: Merkezi otorite zayıflayınca, bu Atabeyler (Örn: Zengîler, İldenizliler) bulundukları yerde bağımsızlıklarını ilan ederek devletin parçalanmasına neden olmuşlardır.

3. Önemli Bilim İnsanları ve Filozoflar (Özet)

✅ Farabi ("Muallim-i Sani"): Felsefeci. Aristoteles'i İslam dünyasına tanıttı. Birleşmiş Milletler fikrini ortaya attı. (Karahanlı öncesi/dönemi).

✅ Biruni ("El-Biruni"): Gazneli Mahmud'un "Sarayımın en değerli hazinesi" dediği alim. Hindistan'ı (Tahkik-i Ma li'l-Hind) ve astronomiyi (Asar'ül Bakiye) yazdı.

✅ İbn-i Sina ("Avicenna"): "El-Kanun fi't-Tıb" (Tıbbın Kanunu) eseri Avrupa'da 500 yıl tıp ders kitabı oldu.

✅ Gazali ("İmam Gazali"): "Hüccet'ül İslam". Nizamiye Medresesi Rektörü. Batıniliğe (Hasan Sabbah) karşı felsefi mücadele verdi. Felsefeyi (İbn-i Sina) eleştirdi.

✅ Ömer Hayyam: Büyük Selçuklu (Melikşah) dönemi. Rubaileriyle tanınır. Celâlî Takvimi'ni hazırlayan heyetin başkanı.

✅ Zemahşeri: Karahanlı/Harzemşah. Dilbilimci. "Keşşaf" (Tefsir).

F. DİL, EDEBİYAT VE SANAT 🎨

1. Dil (Resmi Dil Sorunu - KPSS SORUSU)

⚠️ Devletlere Göre Dil Kullanımı:
➡️ Karahanlılar (Milli): Resmi dil, saray dili, edebiyat dili Türkçedir (Hakanî Lehçesi). (Milli bilinç en yüksek devlettir).
➡️ Gazneliler (Çok Uluslu): Resmi dil Farsça, Bilim dili Arapça, Ordu dili Türkçe'dir.
➡️ Büyük Selçuklular (İmparatorluk): Resmi dil ve Edebiyat dili Farsça'dır. (Devlet İran geleneğine göre kurulmuştur).
➡️ Genel Bilim Dili: Tüm devletlerde bilim dili Arapça'dır (Medrese dili).

Sonuç: Selçuklu ve Gaznelilerin Farsçayı tercih etmesi, Türkmen (Oğuz) kitlelerin devlete küsmesine (Oğuz İsyanı) ve Türkçenin gelişiminin yavaşlamasına neden olmuştur.

2. Edebiyat

Karahanlı döneminde (Bölüm 2'de detaylı işlendi) 4 büyük eser (Kutadgu Bilig, Divan-ı Lügat, Atabetü'l Hakayık, Divan-ı Hikmet) Türk-İslam edebiyatını başlatmıştır.
Selçuklu ve Gazneli'de (resmi dil Farsça olduğu için) Fars Edebiyatı zirve yapmıştır:

Firdevsî (Gazneli): "Şehname" (İran-Turan mücadelesini anlatır, Gazneli Mahmud'a sundu).
Nizamülmülk (Selçuklu): "Siyasetname" (Devlet yönetim kitabı).
Ömer Hayyam (Selçuklu): "Rubailer".

3. Mimari ve Sanat

İslamiyet'in etkisiyle resim ve heykel (Balbal) sanatı terk edilmiş (veya minyatür gibi gizlenmiş), yerine mimari ve süsleme sanatları zirveye çıkmıştır.

Mimari Formlar: Cami, Medrese, Kümbet (Anıt Mezar), Külliye, Kervansaray (Ribat), Bimarhane (Hastane), Türbe.
Mimari Gelişmeler: İlk kez "Dört Eyvanlı Medrese" planı ve "Kubbeli Mescit" (Tuğrul Bey Türbesi) Selçuklularca geliştirildi.
Süsleme Sanatları: Hat (güzel yazı - Kaligrafi), Tezhip (kitap süsleme - altınlama), Minyatür (kitap resmi - perspektifsiz, Uygurlardan miras), Çinicilik, Oymacılık (Ahşap/Taş), Malakari (Duvar kabartma).

💡 Serinin Sonu: İlk Türk-İslam Dünyası 💡
Böylece "İlk Türk-İslam Devletleri" serimizin siyasi tarih (Bölüm 1-5) ve ortak kültür/medeniyet (Bölüm 6) bölümlerini tamamlamış bulunuyoruz. Artık Malazgirt Savaşı'nın (Bölüm 5) en büyük mirasına, yani "Türkiye Tarihi"ne geçiş yapmaya hazırız.

Hazır olduğunuzda, bir sonraki serimiz olan "Anadolu Selçuklu Devleti" ve "Anadolu Beylikleri" ile başlayabiliriz.