İçereği Atla
KPSS Tarih (Türkiye Tarihi) - BÖLÜM 1: İlk Beylikler ve ASD Kuruluşu (PDF İndirmeli)

🏛️ KPSS TARİH (TÜRKİYE TARİHİ) - BÖLÜM 1: BEYLİKLER VE ASD'NİN KURULUŞU 🏛️

💡 Bölüm 1'in Kapsamı (Türkiye Tarihi Başlıyor):
Büyük Selçuklu Devleti serimizi (Bölüm 5) Malazgirt Zaferi (1071) ile bitirmiştik. Bu bölümde, o zaferin doğrudan bir sonucu olarak Anadolu'nun kapılarının açılması ve "Kılıç Hakkı" ile kurulan Birinci Dönem Türk Beylikleri'ni (Danişmentli, Saltuklu, Mengücekli, Artuklu, Çaka) detaylıca inceleyeceğiz. Ardından, bu beyliklerle eş zamanlı olarak kurulan Anadolu Selçuklu Devleti'nin (ASD) kuruluşunu (Süleyman Şah), I. Haçlı Seferi felaketini ve başkentin Konya'ya taşınmasını göreceğiz.

A. MALAZGİRT SONRASI ANADOLU VE "KILIÇ HAKKI" ⚔️

1071 Malazgirt Zaferi'nden sonra Sultan Alp Arslan, Anadolu'nun fethini hızlandırmak için Türkmen komutanlarına tarihi bir emir verdi: "Fethettiğiniz toprak sizindir (Kılıç Hakkı)."

Bu emir, Anadolu'nun hızla Türkleşmesini sağladı ancak aynı zamanda merkezi otoriteden bağımsız (feodal) beyliklerin kurulmasına da zemin hazırladı. Bu döneme Birinci Dönem Türk Beylikleri denir.

B. BİRİNCİ DÖNEM TÜRK BEYLİKLERİ (1072 - 1200'ler)

Bu beylikler, Anadolu'nun Türkleşip İslamlaşmasını sağlamış, Bizans ve Haçlılara karşı Anadolu'yu savunmuşlardır. En önemli 5 beylik şunlardır:

1. Danişmentliler (1080 - 1178)

Kurucu: Danişmend Gazi.
Merkez: Sivas (Niksar). (Ayrıca Malatya, Tokat, Kayseri, Amasya).
Önemi:
  • Birinci Beylikler içinde en güçlü olanıdır. Anadolu Selçuklu Devleti'ni (ASD) en çok uğraştıran beyliktir.
  • Haçlılar ile en fazla mücadele eden beyliktir. (I. Haçlı Seferi'nde Antakya Prinkepsi Bohemond'u esir almışlardır).
  • ASD adına ilk parayı (I. Mesud) bassalar da, kendi adlarına da para bastırmışlardır.
  • Anadolu'daki ilk medrese olan "Yağıbasan Medresesi"ni (Tokat-Niksar) yapmışlardır.
  • Mücadeleleri, Türk destan edebiyatının ilk örneklerinden olan "Danişmendnâme"ye konu olmuştur.
Yıkılışı: ASD Sultanı II. Kılıç Arslan tarafından yıkılmıştır.

2. Saltuklular (1072 - 1202)

Kurucu: Ebu'l Kasım Saltuk Bey.
Merkez: Erzurum (Bayburt, Kars).
Önemi:
  • Malazgirt'ten sonra Anadolu'da kurulan ilk Türk beyliğidir (1072).
  • Doğu'da (Kars-Erzurum) Gürcülere ve Haçlılara karşı bir "set" görevi görmüşlerdir.
  • ASD ile iyi geçinmişler, onlara bağlı hareket etmişlerdir.
  • Mimari Eserleri (ÇOK ÖNEMLİ): Erzurum Ulu Camii, Tepsi Minare, Üç Kümbetler ve Mama Hatun Türbesi (Tercan).
Yıkılışı: ASD Sultanı Rükneddin Süleyman Şah tarafından yıkılmıştır.

3. Mengücekliler (1080 - 1228)

Kurucu: Mengücek Gazi.
Merkez: Erzincan (Kemah, Divriği).
Önemi:
  • Saltuklular gibi Gürcülere ve Rumlara karşı mücadele etmişlerdir.
  • Bilim ve kültüre çok önem vermişlerdir (Örn: Fizikçi Muvaffakuddin Abdüllatif).
  • Mimari Eseri (EN ÖNEMLİSİ): Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası (1228). Bu eser, mimarisi ve üzerindeki eşsiz taş işlemeciliği nedeniyle UNESCO Dünya Kültür Mirası listesindedir. (Darüşşifayı Turan Melek yaptırmıştır).
Yıkılışı: ASD'nin en parlak dönemi olan Sultan Alaeddin Keykubad zamanında ona bağlanmışlardır.

4. Artuklular (1102 - 1409)

Kurucu: Artuk Bey'in oğulları (İlgazi ve Sökmen Beyler).
Merkez: 3 kol halinde yaşamışlardır: Harput (Elazığ), Hasankeyf (Batman) ve Mardin.
Önemi:
  • En uzun yaşayan Birinci Dönem beyliğidir (Mardin kolu 1409'a kadar).
  • Haçlılarla (özellikle Kudüs Haçlı Krallığı) en şiddetli mücadeleleri yapmışlardır (İlgazi Bey dönemi).
  • Mimari Eserleri: Malabadi Köprüsü (Diyarbakır) - Dünyanın günümüze ulaşan en geniş taş kemerli köprüsüdür. Ayrıca Hasankeyf kalıntıları ve Mardin'deki mimari eserler.
  • Bilim (EN ÖNEMLİSİ): Dünyaca ünlü sübernetik (robotik) bilimci El-Cezerî, Artuklu sarayında (İlgazi döneminde) hizmet vermiştir.

5. Çaka Beyliği (1081 - 1093)

Kurucu: Çaka Bey (Bizans'a esir düşmüş, kaçarak İzmir'i almıştır).
Merkez: İzmir (Foça, Midilli, Sakız adalarını da almıştır).
Önemi:
  • Tarihteki ilk Türk denizcisidir.
  • Kurduğu 40 parçalık donanma, ilk Türk donanması kabul edilir.
  • Türk Deniz Kuvvetleri'nin kuruluş yılı 1081 (Çaka Bey) olarak kabul edilir.
  • Peçenekler (Balkanlardaki Türk boyu) ile ittifak kurarak İstanbul'u kuşatmayı planlamıştır (Bizans'a karşı).
Yıkılışı: Bizans İmparatoru Aleksi Komnenos'un entrikaları sonucu, Çaka Bey'in damadı olan ASD Sultanı I. Kılıç Arslan tarafından (Çaka Bey'in fazla güçlenmesinden çekinerek) öldürtülmüştür (1093).
⚠️ Diğer Küçük Beylikler (Sadece İsim):
Anadolu'da bu "Büyük 5" dışında birçok küçük beylik de kurulmuştur: Sökmenliler (Ahlatşahlar), İnaloğulları (Diyarbakır), Tanrıvermişoğulları (Efes), Dilmaçoğulları (Bitlis).

C. ANADOLU SELÇUKLU DEVLETİ'NİN KURULUŞU (1077)

Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah, Anadolu'yu merkezi yönetime bağlamak istiyordu. Bu sırada, Selçuklu hanedanından olan (Selçuk Bey'in torunu Kutalmış'ın oğlu) Kutalmışoğlu Süleyman Şah, Anadolu'daki Türkmenleri toplayarak Bizans'ın elinden fetihler yapmaya başladı.

1. Kuruluş ve Başkent İznik (1077 - 1086)

  • Süleyman Şah, 1075'te Bizans'tan İznik (Nikaia) şehrini aldı.
  • 1077'de burada bağımsızlığını ilan ederek Anadolu Selçuklu Devleti'ni (Başkent: İznik) resmen kurdu. (Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah bu bağımsızlığı tanımadı).
  • Bizans'taki taht kavgalarına karıştı, Boğaz'ın Anadolu yakasını (Üsküdar) alarak Bizans'tan vergi aldı.
  • Güneyde Suriye'ye yöneldi, Tarsus ve Antakya'yı aldı.
  • Ölümü (1086): Suriye'yi alma çabası, Büyük Selçuklu Devleti'nin Suriye Meliki (valisi) olan Tutuş ile çatışmaya yol açtı. Halep yakınlarında Tutuş'a yenilerek vefat etti.

2. Kaos Dönemi ve I. Haçlı Seferi (1096-1099)

Süleyman Şah'ın ölümü (1086) ve oğullarının (Kılıç Arslan ve Kulan Arslan) Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah tarafından esir alınmasıyla ASD, 6 yıl (1086-1092) hükümdarsız (Fetret Devri) kaldı. İznik'i Ebu'l Kasım adlı bir vali yönetti.

1092'de Melikşah ölünce, I. Kılıç Arslan esaretten kaçıp İznik'e geldi ve tahta çıktı (1092). İlk işi, Çaka Bey'in (kayınpederi) Bizans için yarattığı tehdidi (Bizans entrikasıyla) ortadan kaldırmak oldu (1093).

⚠️ I. Haçlı Seferi (1096-1099) ve Yıkıcı Etkisi:
I. Kılıç Arslan, devleti tam toparlamışken, Bizans'ın (Papa'dan) yardım istemesi sonucu devasa I. Haçlı Seferi orduları (1096) Anadolu'ya girdi.

Dorileon (Eskişehir) Savaşı (1097): I. Kılıç Arslan ve Danişmend Gazi güçlerini birleştirip Haçlıları durdurmak istedi. Ancak sayıca çok üstün (600 bin kişi) olan Haçlı ordusuna karşı ağır bir yenilgi aldılar ve vur-kaç taktiği ile iç bölgelere çekilmek zorunda kaldılar.

I. Haçlı Seferi'nin Sonuçları (ASD için):
  1. Başkent İznik, Haçlılar tarafından ele geçirildi ve Bizans'a teslim edildi.
  2. Anadolu Selçuklu Devleti, başkentini Konya (Iconium) şehrine taşımak zorunda kaldı.
  3. Haçlıların geçtiği güzergâh (Batı ve Kıyı Anadolu) tekrar Bizans eline geçti. ASD, Orta Anadolu'ya sıkıştı.
  4. Haçlılar yollarına devam edip Kudüs'ü (Fâtımîlerden) aldılar (1099).
💡 Bölüm 2'ye Hazırlık:
Bölüm 1'de, Anadolu'nun fethini (İlk Beylikler) ve ASD'nin kuruluşunu (Süleyman Şah) gördük. Ancak I. Haçlı Seferi, bu yeni devleti neredeyse yok ediyordu ve başkenti Konya'ya taşımasına neden oldu.

Bölüm 2'de, I. Kılıç Arslan'ın oğlu Sultan I. Mesud'un devleti nasıl toparladığını, II. Haçlı Seferi'ni nasıl durdurduğunu ve oğlu II. Kılıç Arslan'ın Miryokefalon Savaşı ile Anadolu'nun tapusunu nasıl aldığını göreceğiz.