🏛️ KPSS TARİH (TÜRKİYE TARİHİ) - BÖLÜM 4: ASD ÇÖKÜŞÜ (BABAÎLER VE KÖSEDAĞ) 🏛️
Bölüm 3'te, I. Alaeddin Keykubad'ın "Altın Çağı"nı ve Yassıçemen Savaşı (1230) ile Moğol tehlikesinin nasıl kapıya dayandığını gördük. Bu bölümde, Alaeddin Keykubad'ın (1237) şüpheli ölümü üzerine tahta geçen zayıf hükümdar II. Gıyaseddin Keyhüsrev dönemini, devleti içten yıkan Babaîler İsyanı'nı (1240) ve ASD'yi fiilen bitiren Kösedağ Savaşı'nı (1243) tüm detaylarıyla inceleyeceğiz.
A. II. GIYASEDDİN KEYHÜSREV DÖNEMİ (ÇÖKÜŞÜN BAŞLANGICI) (1237-1246)
I. Alaeddin Keykubad'ın (muhtemelen zehirlenerek) ölümü üzerine, yerine tecrübesiz, eğlenceye düşkün ve zayıf karakterli oğlu II. Gıyaseddin Keyhüsrev geçti. Bu dönem, "Altın Çağ"dan "Çöküş Çağı"na ani bir geçiştir.
1. Vezir Sa'deddin Köpek'in Yükselişi ve Tasfiyesi
II. Gıyaseddin Keyhüsrev'in tahta geçmesinde rol oynayan Vezir Sa'deddin Köpek, sultanın zayıflığından faydalanarak devlette mutlak güç haline geldi. Kendine rakip olarak gördüğü, Alaeddin Keykubad döneminden kalma tüm tecrübeli ve liyakatli devlet adamlarını (komutan, vali) "ihanet" iftirasıyla öldürttü veya hapsetti.
Bu tasfiye hareketi, Yassıçemen Savaşı'ndan sonra Selçuklu hizmetine giren Harzemşahlı komutanları (Kıpçak Türkleri) da kapsadı. Devletin en iyi askerleri ve yöneticileri ortadan kaldırıldı.
B. BABAÎLER İSYANI (1240) - BÜYÜK İÇ SARSINTI 📉
Babaîler (Baba İshak) İsyanı, Anadolu Selçuklu Devleti'nin gördüğü en büyük, en kanlı ve ilk büyük toplumsal (dini/ekonomik) ayaklanmadır. Çöküşün habercisidir.
1. İsyanın Nedenleri (Detaylı)
- Devlet, Alaeddin Keykubad döneminde yerleşik hayata geçmiş, İran (Fars) kültürünün etkisine girmişti (Divan dili Farsça, yöneticiler İranlı).
- Devletin kurucu unsuru olan göçebe Türkmenler (Oğuzlar), bu yerleşik-İranlı yapı tarafından dışlanmış, "Etrak-ı bi-idrak" (Anlayışsız Türkler) olarak hor görülmüşlerdi.
- Türkmenler, Sünni İslam'ın şehirli (medreseli) yorumu yerine, kendi Şaman gelenekleriyle karıştırdıkları heterodoks (farklı) bir İslam anlayışına sahipti.
- Zayıf yönetim (II. Gıyaseddin) ve Sa'deddin Köpek'in lüks harcamaları, Türkmenlerin üzerindeki vergilerin aşırı artmasına neden oldu.
- Moğol istilasından kaçan yüz binlerce yeni göçmenin (Harzemşahlılar) Anadolu'ya yığılması, mevcut otlak ve mera kavgalarını tetikledi.
2. İsyanın Gelişimi ve Bastırılması
İsyan, Adıyaman-Kâhta'da Baba İshak (veya Baba Resul) adlı bir Türkmen dervişin liderliğinde başladı. Baba İshak, kendini "Peygamber" ilan ederek dışlanmış Türkmen kitlelerini "bozuk düzene" karşı ayaklandırdı.
İsyancılar (Babaîler), üzerlerine gönderilen ilk Selçuklu ordularını yendiler. Malatya, Tokat, Sivas, Amasya ve Kayseri'yi ele geçirerek Orta Anadolu'ya yayıldılar.
II. Gıyaseddin Keyhüsrev o kadar aciz kaldı ki, isyanı bastırmak için Frank (Haçlı) paralı askerlerini kiralamak zorunda kaldı. Selçuklu ordusu, bu paralı askerlerin desteğiyle 1240 yılında Malya Ovası'nda (Kırşehir) Babaîleri yenilgiye uğrattı ve Baba İshak öldürüldü.
1. İsyan bastırılsa da, Selçuklu Devleti'nin askeri gücünün ve merkezi otoritesinin ne kadar zayıfladığı ortaya çıktı.
2. Devlet, kendi halkını (Türkmenleri) ancak paralı Haçlı askerleriyle durdurabilmişti. Bu, devlet-millet bağının koptuğunu gösterdi.
3. En Önemli Sonuç: Doğu sınırında (İran) bekleyen Moğollar (İlhanlılar), bu isyanı ve Selçuklu ordusunun acizliğini yakından izlediler. Alaeddin Keykubad'dan çekindikleri Anadolu'ya girme cesaretini bu isyan sayesinde buldular.
C. KÖSEDAĞ SAVAŞI (3 Temmuz 1243) - FELAKET VE YIKILIŞ 📉
Yassıçemen (1230) ile tampon devletin (Harzemşah) yıkılması ve Babaîler İsyanı (1240) ile ASD'nin zayıflığının ortaya çıkması, Moğol istilasını kaçınılmaz kıldı. Cengiz Han'ın torunu Hülagü'nün komutanı Baycu Noyan, büyük bir Moğol ordusuyla Anadolu'ya girdi.
1. Savaş ve Ağır Yenilgi
II. Gıyaseddin Keyhüsrev, Sivas'ın doğusundaki Kösedağ mevkiinde Moğolları karşıladı. Selçuklu ordusu sayıca üstün olmasına rağmen (80 bin'e 30 bin), komuta kademesi (Sa'deddin Köpek tarafından) yok edildiği için disiplinsizdi.
Moğolların uyguladığı klasik "Sahte Ricat" (Turan Taktiği) tuzağına düşen Selçuklu öncü birlikleri bozguna uğradı. Bunu gören Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev, hazinesini ve ailesini alarak savaş meydanından kaçtı.
Sultanın kaçtığını gören ordu, savaşmadan dağıldı. Savaş, Selçuklular için tam bir "hezimet" oldu.
2. Kösedağ Savaşı'nın Sonuçları (ASD Fiilen Bitti)
1. Siyasi: Anadolu Selçuklu Devleti fiilen yıkıldı (1243). Bağımsızlığını kaybetti ve Moğol (İlhanlı) Devleti'nin bir valiliği (tabi devlet) haline geldi.
2. Ekonomik: Moğollar, Sivas ve Kayseri başta olmak üzere Anadolu şehirlerini yağmaladı. Anadolu halkı üzerine ağır vergiler konuldu. Anadolu'nun ekonomik refahı sona erdi.
3. Yönetim: ASD Sultanları artık Moğol valisi (Noyan) ve İlhanlı Hanı tarafından atanan birer kukla hükümdar haline geldi. (Devlet 1308'e kadar "isimsiz" devam etti).
4. Anadolu Siyasi Birliği: Merkezi otorite (Konya) çökünce, Anadolu'daki Türkmen beyleri bağımsız hareket etmeye başladı.
Kösedağ Savaşı'nın en önemli sonucu, İkinci Dönem Türk Beylikleri'nin kurulmasına zemin hazırlamasıdır.
Moğol baskısından kaçan Türkmen boyları (Oğuzlar), Moğol kontrolünün zayıf olduğu Batı Anadolu (Bizans Sınırı) bölgesine yığıldılar. ASD'nin merkezi otoritesi de kalmayınca, bu "Uç Beyleri" bağımsızlıklarını ilan ettiler.
Bölüm 4'te ASD'nin Moğol istilasıyla nasıl çöktüğünü gördük. ASD'nin yıkılışı, Anadolu'da yeni bir dönemin, "Beylikler Dönemi"nin kapısını açtı.
Bölüm 5'te, bu İkinci Dönem Beyliklerini (Osmanoğulları, Karamanoğulları, Karesioğulları, Germiyanoğulları vb.) detaylıca inceleyeceğiz.