İçereği Atla
KPSS Tarih (Türkiye Tarihi) - BÖLÜM 6: Kültür ve Medeniyet (PDF İndirmeli)

🏛️ KPSS TARİH (TÜRKİYE TARİHİ) - BÖLÜM 6: KÜLTÜR VE MEDENİYET 🏛️

💡 Bölüm 6'nın Kapsamı:
Bu bölümde, 1071'den (Malazgirt) 1300'lerin başına (Osmanlı'nın doğuşu) kadar olan "Türkiye Tarihi" döneminin medeniyet unsurlarını inceleyeceğiz. Bu, hem Anadolu Selçuklu Devleti'nin hem de Birinci ve İkinci Dönem Beyliklerinin ortak kültürüdür. Ticaret (Kervansaray), Sosyal Yapı (Ahilik) ve Düşünce Hayatı (Tasavvuf) bu dönemin kilit noktalarıdır.

A. DEVLET YÖNETİMİ 👑

Anadolu Selçuklu Devleti (ASD), devlet teşkilatında Büyük Selçuklu Devleti'ni (B.S.D.) örnek almıştır. Ancak bazı noktalarda ondan ayrılır.

1. Hükümdar ve Unvanları

B.S.D.'deki gibi "Sultan" unvanı kullanılmıştır. Ancak ASD sultanları, Fars (İran) mitolojisinden etkilenerek "Key" (Kral) kökenli unvanlar almışlardır:

Örnek: Keyhüsrev, Keykavus, Keykubad.

B.S.D. gibi "Kut Anlayışı" ve "Ülke hanedanın ortak malıdır" geleneği (II. Kılıç Arslan'ın ülkeyi 11 oğlu arasında paylaştırması gibi) devam etmiştir. Bu da taht kavgalarına yol açmıştır.

2. Merkezi Teşkilat (Divan-ı Saltanat)

Büyük Divan (Divan-ı Saltanat) ve ona bağlı alt divanlar B.S.D. ile hemen hemen aynıdır.

ASD Divan Yapısı (Özet):
  • Divan-ı İstifa (Maliye): Başındaki Müstevfi.
  • Divan-ı İşraf (Denetim): Başındaki Müşrif.
  • Divan-ı Arz (Askerlik): Başındaki Emir-i Arz.
  • Divan-ı İnşa / Tuğra (Yazışma): Başındaki Tuğrai / Münşi.
⚠️ ASD'ye Özgü Divan: Divan-ı Pervane
Büyük Selçuklulardan farklı olarak ASD'de Divan-ı Pervane (Pervaneci) çok daha önemli hale gelmiştir. Pervaneci'nin görevi, ülkedeki İkta (Dirlik) topraklarının kayıtlarını tutmak ve dağıtımını yapmaktır. (Osmanlı'daki Nişancı'nın görevine benzer).
Moğol istilasından (Kösedağ) sonra Pervaneci Muineddin Süleyman, devletin asıl yöneticisi haline gelmiştir.

3. Taşra Teşkilatı (Melik ve Atabey)

B.S.D.'deki Atabeylik sistemi devam etmiştir. Sultanın oğulları (Melik) illere (Sancak) vali olarak atanmış, yanlarına "Atabey" (Bilge Öğretmen/Komutan) verilmiştir.

B. ORDU SİSTEMİ ⚔️

ASD ordusu 4 ana bölümden oluşur:

  1. Hassa Ordusu (Gulam): Sultana bağlı, Gulamhane'de yetişen maaşlı (Bistegani) profesyonel askerler. (B.S.D. ile aynı).
  2. İkta Ordusu (Sipahiler): Ordunun asıl ve en kalabalık gücüdür. İkta (Dirlik) sahiplerinin beslediği atlı askerlerdir. Maaş almazlar, geçimlerini topraktan sağlarlar.
  3. Türkmen (Uç) Birlikleri: Özellikle Bizans sınırında (Uç) yaşayan, "Gazi" ruhuyla hareket eden göçebe Türkmenlerdir. (Osmanoğulları gibi).
  4. Donanma (Deniz Gücü - YENİ): Büyük Selçuklularda DONANMA YOKTU. Anadolu Selçuklu Devleti, Antalya, Alanya ve Sinop'ta kurduğu tersanelerle güçlü bir donanma kurmuştur. Donanma komutanına Reis'ül Bahr (Melik'üs Sevahil) denir. (Çaka Beyliği ve Aydınoğulları gibi denizci beylikler de çok güçlüydü).

C. TOPLUMSAL VE EKONOMİK YAPI 💰

Bu dönem, Anadolu'nun "Altın Çağı"dır. Bunun temeli ticaret ve Ahilik teşkilatıdır.

1. Ticaretin Gelişimi (Devlet Politikası)

ASD sultanları (özellikle I. Gıyaseddin, I. İzzettin, I. Alaeddin), Anadolu'yu bir ticaret imparatorluğuna dönüştürmüştür:

Ticari Gelişmeler:
  • Limanların Fethi: Akdeniz'de Antalya (1207), Alanya (1221); Karadeniz'de Sinop (1214) ve Suğdak (Kırım-1227) fethedildi.
  • Kervansaray Ağı: Anadolu yolları, Alay Han, Sultan Hanı, Evdir Han, İncir Han gibi devasa kervansaraylarla donatıldı.
  • Devlet Sigortası: İlk kez I. İzzettin Keykavus döneminde uygulandı. Anadolu'da soyulan veya malı zarar gören (özellikle yabancı) tüccarların zararı devlet hazinesinden karşılandı. Bu, yabancı tüccarlar için bir "güvence" idi.
  • Anlaşmalar: Venedik ve Kıbrıs Krallığı ile düşük gümrüklü ticari anlaşmalar yapıldı.

2. AHİLİK TEŞKİLATI (Ahi Evran)

Anadolu Selçuklu ve Beylikler döneminin bel kemiğidir. Abbasilerdeki "Fütüvvet Teşkilatı"nın (cömertlik, kardeşlik) Anadolu'daki esnaf ve zanaatkârlar arasında örgütlenmiş halidir.

Kurucusu: Moğol istilasından kaçıp Kayseri/Kırşehir'e yerleşen Ahi Evran (Şeyh Nasırüddin Mahmud). Eşi Fatma Bacı da "Bacıyân-ı Rûm" (Anadolu Kadınları) teşkilatını kurmuştur.
⚠️ Ahilik Teşkilatının Çok Yönlü Görevleri:
1. Mesleki ve Ekonomik:
  • Usta-Kalfa-Çırak hiyerarşisi (Peygamber "Şed" kuşanma töreni) ile mesleki eğitim verdi.
  • Gedik Usulü: Dükkân açma (Gedik) iznini Ahi teşkilatı verirdi (İşyeri enflasyonunu önler).
  • Narh Koyma: Ürünlere taban/tavan fiyat belirlerdi (Haksız rekabeti ve fahiş fiyatı engeller).
  • Ürünlerin kalitesini kontrol eder, bozuk mal satanın "pabucunu dama atardı".
2. Dini ve Ahlaki:
  • Esnafa Fütüvvetname (ahlak kuralları) öğretirdi.
  • Zaviyeler (Tekkeler): Yabancılar, yolcular ve fakirler için bir sığınak (misafirhane) görevi görürdü.
3. Askeri (Gazi):
  • Moğol istilası (Kösedağ) sonrası merkezi otorite çökünce, Ahiler şehirlerin savunmasını ve yönetimini üstlenmişlerdir (Örn: Ankara'nın Ahi yönetimi).
Not: Ahilik, (Osmanlı'daki Lonca'nın aksine) gayrimüslim esnafı içine almayan, Müslüman-Türk esnaf birliğidir.

D. DİL, EDEBİYAT VE DÜŞÜNSEL HAYAT 🧠

1. Dil İkilemi (Farsça vs. Türkçe)

Bu dönem, Türkçenin kaderi için bir dönüm noktasıdır:

❌ Anadolu Selçuklu Devleti (Elit): Saray ve resmi devlet dili Farsça idi. Bilim dili Arapça idi. Edebiyat dili (Mevlana örneği) Farsça idi. Bu, yönetici sınıf ile göçebe Türkmen halkının arasını açtı (Babaîler İsyanı'nın temel nedenidir).
✅ İkinci Dönem Beylikleri (Halk): Moğol istilası sonrası kurulan beylikler (özellikle Batı'dakiler), Fars etkisinden uzak, milli bir kimliğe sahipti. Resmi dilleri Türkçeydi.
Zirve Noktası: Karamanoğlu Mehmet Bey (1277): "Şimden gerü divanda, dergâhta ve bargâhta... Türkçeden başka dil kullanılmayacaktır."

2. Tasavvuf ve Düşünce (Anadolu'nun Mayası)

Moğol istilası, Anadolu'yu siyasi olarak yıksa da, doğudan (Horasan, Türkistan) kaçan âlimler ve dervişler sayesinde Anadolu'nun manevi ve kültürel zirvesi olmasını sağlamıştır.

Dönemin Düşünürleri (KPSS'de Mutlaka Çıkar):
  • Mevlana Celaleddin-i Rumi: Belh'ten (Afganistan) Konya'ya geldi. En ünlü eseri "Mesnevi"dir (Farsça yazılmıştır). Mevlevilik tarikatının kurucusudur (oğlu Sultan Veled kurumsallaştırdı). Daha çok şehirli, elit ve Farsça bilen kesime hitap eder.
  • Hacı Bektaş-ı Veli: Yesevî (Ahmet Yesevi) geleneğini Horasan'dan Anadolu'ya (Nevşehir) taşıdı. Göçebe Türkmenlere İslam'ı anlattı. Eseri "Makalat"tır (Türkçe). Osmanlı'daki Yeniçeri Ocağı'nın pîri (koruyucusu) olmuştur.
  • Yunus Emre: Türk tasavvuf edebiyatının ve saf Türkçenin zirvesidir. Halkın anlayacağı dilde, ilahi aşkı anlatan şiirler (Divan) yazmıştır.
  • Muhyiddin İbnü'l Arabî (Ekberilik): Endülüs'ten (İspanya) gelip Konya'ya yerleşmiştir. Vahdet-i Vücud (Varoluş Birliği) felsefesinin en büyük ismidir.
  • Sadreddin Konevî: Mevlana ve Arabî'nin öğrencisi, felsefe ve tasavvufu birleştiren düşünür.
  • Aşık Paşa: Kırşehirli. Karamanoğlu Mehmet Bey gibi Türkçeyi savunmuş, "Garibnâme" adlı eserini Türkçe yazmıştır.

E. MİMARİ VE SANAT 🎨

1. Mimari (ASD Stili)

ASD Mimarisi, Büyük Selçuklu (İran) mimarisini temel alır ancak kendine özgü bir stil geliştirmiştir. Temel farklar:

  • B.S.D.'de yapı malzemesi Tuğla iken, ASD'de (Anadolu'nun coğrafyası gereği) Taş ana malzemedir.
  • ASD mimarisinde TAÇ KAPI (Portal) devasa ve gösterişlidir.
  • Taş İşçiliği (geometrik ve bitkisel desenler - Rumi) zirveye çıkmıştır.

2. Başlıca Mimari Eserler (Karışık Özet)

⚠️ Beylikler ve ASD Eser Eşleştirmesi:
BİRİNCİ BEYLİKLER (Bölüm 1'den Hatırlatma):
  • Danişmentliler: Yağıbasan Medresesi (Anadolu'nun ilk medresesi) - (Tokat).
  • Saltuklular: Mama Hatun Kümbeti (Tercan), Erzurum Üç Kümbetler, Tepsi Minare.
  • Mengücekliler: Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası (UNESCO Dünya Mirası) - (Sivas).
  • Artuklular: Malabadi Köprüsü (Diyarbakır), Hatuniye Medresesi (Mardin).
ANADOLU SELÇUKLU DEVLETİ:
  • Medreseler (En çok eser): Konya (Karatay, İnce Minareli, Sırçalı), Sivas (Buruciye, Gök Medrese, Çifte Minareli), Erzurum (Çifte Minareli/Hatuniye), Kayseri (Çifte Medrese).
  • Darüşşifalar (Hastane): Gevher Nesibe Darüşşifası (Anadolu'nun ilk Tıp Fakültesi) - (Kayseri), Sivas Şifaiyesi (I. İzzettin).
  • Kervansaraylar (Han): Alay Han (İlk), Sultan Hanı (En Büyük), Evdir Han, İncir Han.
  • Saraylar: Kubadabad (Beyşehir), Kubadiye (Kayseri), Alaiye (Alanya).

3. Süsleme Sanatları

İslamiyet'in (resim/heykel yasağı) etkisiyle süsleme sanatları gelişmiştir:

➡️ Çinicilik: ASD çinisi B.S.D.'den daha gelişmiştir (Turkuaz, patlıcan moru, zümrüt yeşili).
➡️ Hat (Kaligrafi) ve Tezhip (Altınlama): Kitap ve mimari süslemede kullanılmıştır.
➡️ Taş İşçiliği: ASD mimarisinin zirvesidir (Örn: Divriği Ulu Camii Taç Kapısı).
➡️ Minyatür: İslam'daki resim yasağını (tasvir) aşmak için, kitap içinde perspektifsiz olarak yapılan resim sanatı. (Uygurlardan miras).
💡 TÜRKİYE TARİHİ SERİSİ SONU 💡
Böylece "Türkiye Tarihi" (Anadolu Selçuklu ve Beylikler) serimizi 6 detaylı bölümde tamamlamış bulunuyoruz. (1. İlk Beylikler, 2. Miryokefalon, 3. Altın Çağ, 4. Kösedağ, 5. İkinci Beylikler, 6. Kültür/Medeniyet).

Bir sonraki adımımız, bu beyliklerden biri olan (Bölüm 5'te gördüğümüz) Osmanoğulları Beyliği'nin nasıl bir Cihan İmparatorluğu olduğuna dair "Osmanlı Devleti" serisine başlamaktır. Hazır olduğunuzda, "Osmanlı Kuruluş Dönemi" ile devam edebiliriz.