🏛️ KPSS TARİH (OSMANLI KÜLTÜR) - BÖLÜM 1: DEVLET YÖNETİMİ 🏛️
"Kültür ve Uygarlık" serisi, Osmanlı'nın siyasi tarihinden (fetihler) daha çok, devletin nasıl işlediğine (teşkilat) odaklanır. Bu 6 bölümlük serinin ilkinde, Osmanlı Devleti'nin beynini ve omurgasını, yani Devlet Yönetimi'ni inceleyeceğiz.
Bu Bölümün Konuları:
1. Padişah (Hakimiyet Anlayışı, Veraset Sistemi, Yetkileri)
2. Saray Teşkilatı (Topkapı Sarayı: Birun, Enderun, Harem)
3. Merkezi Teşkilat (Divan-ı Hümayun ve Üyeleri)
4. Taşra Teşkilatı (Eyalet Sistemi: Salyaneli, Salyanesiz, İmtiyazlı)
A. OSMANLI DEVLET ANLAYIŞI VE HÜKÜMDAR (PADİŞAH)
Osmanlı Devleti, mutlak ve teokratik monarşi ile yönetilirdi. Padişah, devletin tek ve mutlak hâkimiydi.
1. Hâkimiyet Anlayışının Dayanakları (Meşruiyet)
Padişahın gücü üç temel kaynağa dayanırdı:
2. Veraset Sistemi (Taht Kavgalarının Evrimi)
Osmanlı, Türk tarihindeki en büyük sorun olan "Veraset Belirsizliği"ni çözmek için sürekli kanunlar değiştirmiştir:
1. Kuruluş Dönemi (Osman/Orhan/Murad): Eski Türk geleneği devam etti: "Ülke Hanedanın Ortak Malıdır." (Bu, taht kavgalarına açıktı).
2. I. Murad Dönemi: Merkeziyetçilik için ilk adım atıldı: "Ülke Padişah ve Oğullarının Malıdır." (Amcası ve kardeşleri tahttan uzaklaştırıldı).
3. Fatih Sultan Mehmed Dönemi (Zirve): Kanunname-i Al-i Osman ile: "Nizâm-ı Âlem (Devletin Bekası) için KARDEŞ KATLİ vaciptir." dendi. Amaç, Fetret Devri gibi faciaları engellemek ve Mutlak Merkeziyetçiliği sağlamaktı.
4. I. Ahmed Dönemi (Duraklama): Kardeş katli ve Sancağa Çıkma usulleri kaldırıldı. Yerine "EKBER ve ERŞED" sistemi getirildi (1603). (Hanedanın en yaşlı (Ekber) ve en akıllı (Erşed) üyesinin tahta geçmesi). Bu, taht kavgalarını bitirmiş ancak şehzadelerin "Kafes Usulü" (Şimşirlik) ile sarayda eğitimsiz yetişmesine ve padişahların zayıf olmasına neden olmuştur.
3. Padişahın Yetkileri ve Unvanları
Padişah; Yasama, Yürütme ve Yargı güçlerini elinde tutardı.
- Yasama Yetkisi: Ferman (Emir), Kanunname (Yasa), Berat (Atama belgesi) yayınlamak.
- Yürütme Yetkisi: Divan-ı Hümayun aracılığıyla devleti yönetmek.
- Yargı Yetkisi: Müsadere (Memurun malına el koyma), Kulluk Hakkı (Devşirme kökenli memurları (Kul) yargılamadan idam edebilme).
B. MERKEZ TEŞKİLATI - SARAY (TOPKAPI SARAYI) palaces
Topkapı Sarayı (Fatih döneminde yapıldı), sadece padişahın evi değil, devletin beyni ve yönetim merkeziydi. Üç bölümden oluşur:
1. Birun (Dış Saray)
Sarayın en dış (hizmet) bölümüdür. Divan toplantıları burada (Kubbealtı) yapılırdı. Sarayın güvenliğinden ve hizmetlerinden sorumlu görevliler (Kapıcılar, Bostancılar, Cebeciler) ve Yeniçeriler burada bulunurdu. Devletin "vitrini" idi.
2. Enderun (İç Saray)
Sarayın en önemli bölümüdür. Devletin "beynidir". Padişahın özel hizmetlilerinin (Has Odalılar vb.) bulunduğu ve "Enderun Mektebi"nin yer aldığı yerdir.
Devşirme sistemiyle (Balkanlardaki Hristiyan ailelerden) alınan zeki çocukların, Padişah'a sadık devlet adamı (Vezir-i Azam, Vezir, Paşa) olarak yetiştirildiği saray üniversitesidir.
Amaç: Mutlak Merkezi Otoriteyi sağlamak. (Fatih, Çandarlı gibi güçlü Türkmen (soylu) ailelere alternatif olarak devşirme sistemini oturtmuştur).
3. Harem (Harem-i Hümayun)
Padişahın ve ailesinin (Eşi, çocukları, annesi - Valide Sultan) özel yaşam alanıdır. Dışarıya kapalıdır. Aynı zamanda Devşirme cariyelerin ve Şehzadelerin ilk eğitimini aldığı (Şehzadegân Mektebi) bir eğitim kurumudur.
C. MERKEZ TEŞKİLATI - DİVAN-I HÜMAYUN (HÜKÜMET) ⚖️
Orhan Bey kurdu. Devletin en önemli siyasi, idari, askeri ve hukuki kararlarının alındığı "Bakanlar Kurulu" ve "Yüce Divan" (Temyiz) organıdır.
Toplantılar Topkapı Sarayı'nda, "Kubbealtı" denilen salonda yapılırdı. Fatih'e kadar Padişah, Fatih'ten sonra Vezir-i Azam (Sadrazam) başkanlık etmeye başladı. Padişah, toplantıları "Kasr-ı Adl" (Adalet Kulesi) denilen kafesli bir pencereden izlerdi.
Divan'da alınan kararlara "Hüküm", bu kararların kaydedildiği deftere "Mühimme Defteri" denirdi.
Divan Üyeleri (3 Sınıf)
Divan, üç ana sınıftan oluşurdu: Seyfiye (Kılıç), İlmiye (İlim) ve Kalemiye (Kalem).
1. SEYFİYE (Kılıç Ehli - Askeri ve İdari Yetki)
- Vezir-i Azam (Sadrazam): Padişahın mutlak vekili. Padişahın mührünü (Mühr-ü Hümayun) taşır. Ordunun başında sefere çıktığında "Serdar-ı Ekrem" unvanını alır.
- Vezirler (Kubbealtı Vezirleri): Sadrazamın yardımcılarıdır (Günümüz Devlet Bakanları).
- Kaptan-ı Derya: Donanma Komutanı. Kanuni döneminde Divan'ın asil üyesi oldu (Barbaros Hayreddin Paşa).
- Yeniçeri Ağası: Yeniçeri Ocağı'nın komutanıdır. Gerekirse Divan'a katılıp görüş bildirirdi.
2. İLMİYE (İlim Ehli - Din, Hukuk, Eğitim Yetkisi)
- Kazasker (Kadıasker): Adalet ve Eğitim Bakanıdır. Divan'a gelen büyük davalara (Temyiz) bakar. En önemlisi, tüm Kadı (Yargıç) ve Müderris (Öğretmen) atamalarını yapar. Anadolu ve Rumeli Kazaskeri olarak ikiye ayrılır (Rumeli daha üstündür).
- Şeyhülislam: Divan'ın daimi üyesi değildir, ancak alınan kararların İslam'a uygun olup olmadığına dair fetva verir. Kanuni döneminde önemi artmış ve Sadrazam ile denk sayılmıştır.
3. KALEMİYE (Kalem Ehli - Bürokrasi ve Maliye Yetkisi)
- Defterdar: Maliye Bakanıdır. Devletin gelir ve giderlerini (Hazine-i Amire) tutar. Bütçeyi (Bütçe = "İcmal") hazırlar. Anadolu ve Rumeli Defterdarı olarak ikiye ayrılır (Rumeli daha üstündür).
- Nişancı (Tuğrai): Örfî Hukukun başıdır. Padişahın ferman ve beratlarına "Tuğra" (İmza) çeker. Tımar/Dirlik topraklarının fethedilen topraklara kaydını (Tahrir) yapar ve "Tahrir Defterleri"ni tutar.
- Reis'ül Küttab (17. YY SONRASI ÖNEMLİ): Başlangıçta Nişancı'ya bağlı "Kâtiplerin Şefi" idi. 17. Yüzyıldan (Duraklama) itibaren Dış İşleri Bakanı (Hariciye Nazırı) olarak Divan'ın daimi üyesi olmuştur.
D. TAŞRA TEŞKİLATI (EYALET SİSTEMİ)
Osmanlı, fethettiği geniş toprakları yönetmek için B.S.D.'den (ve ASD'den) aldığı sistemi geliştirerek uygulamıştır. Ülke hiyerarşisi: Eyalet ➡️ Sancak ➡️ Kaza ➡️ Köy şeklindedir.
Eyaletler, merkeze olan uzaklıklarına ve vergi toplama (ekonomik) sistemlerine göre 3'e ayrılırdı:
1. Salyaneli (Yıllıklı) Eyaletler (Uzak):
- Yer: Mısır, Bağdat, Yemen, Habeş, Trablusgarp, Cezayir, Tunus (Kuzey Afrika ve Arap Yarımadası - Merkeze uzak).
- Sistem: Tımar SİSTEMİ UYGULANMAZ.
- Vergi: Vergiler "İltizam" (Açık Artırma) yoluyla "Mültezim" denilen kişilere peşin olarak satılırdı. Devlet, bu eyaletlerden "Salyane" (Yıllık) adı verilen nakit vergiyi doğrudan hazineye alırdı.
- Yer: Rumeli, Anadolu, Sivas, Karaman, Budin, Bosna (Devletin ana gövdesi - Merkeze yakın).
- Sistem: TIMAR SİSTEMİ (DİRLİK) UYGULANIR.
- Vergi: Vergiler Tımarlı Sipahiler tarafından (toprak geliri olarak) toplanır. Devlet hazineye para almaz, bunun karşılığında "Cebelü" (Atlı Asker) beslenmesini ister. (Bölüm 2 ve 4'te detaylı işlenecek).
- Yer: Eflak, Boğdan, Erdel (Romanya), Kırım (Hanlık), Hicaz (Mekke/Medine).
- Sistem: İç işlerinde serbest, dış işlerinde Osmanlı'ya bağlıdırlar.
- Vergi/Asker: Durumları değişirdi: Eflak-Boğdan vergi verir, asker vermezdi. Kırım vergi vermez, sadece asker (atlı göçebe) gönderirdi. Hicaz (Kutsal olduğu için) hem vergi hem asker vermezdi, Osmanlı oraya para (Surre Alayı) gönderirdi.
Taşra Görevlileri (Yönetici / Adalet / Güvenlik)
Bölüm 1'de, devletin beynini (Padişah, Divan) ve iskeletini (Taşra Teşkilatı) gördük. Devletin yönetici sınıfı "Askerî" (Yönetenler) olarak adlandırılırdı. Bu "Askerî" sınıfın en önemli kolu ise (Seyfiye) Ordudur.
Bölüm 2'de, Osmanlı Devleti'nin kılıcını, yani Osmanlı Ordu Teşkilatı'nı (Kapıkulu Ocağı, Yeniçeriler, Eyalet Ordusu, Tımarlı Sipahiler, Donanma) tüm detaylarıyla inceleyeceğiz.