🏛️ KPSS TARİH (OSMANLI KÜLTÜR) - BÖLÜM 2: ORDU TEŞKİLATI (ASKERİ YAPI) 🏛️
💡 6 Bölümlük Serimizin 2. Bölümü:
Bölüm 1'de Devlet Yönetimi'ni (Saray, Divan) gördük. Divan'ın en güçlü sınıfı "Seyfiye" (Kılıç Ehli) idi. Bu bölümde, Seyfiye sınıfının temeli olan Osmanlı Ordu Teşkilatı'nı detaylıca inceleyeceğiz. Osmanlı Ordusu, ana omurgayı oluşturan Kara Ordusu ve denizlerdeki gücü Donanma olarak ikiye ayrılır.
Bölüm 1'de Devlet Yönetimi'ni (Saray, Divan) gördük. Divan'ın en güçlü sınıfı "Seyfiye" (Kılıç Ehli) idi. Bu bölümde, Seyfiye sınıfının temeli olan Osmanlı Ordu Teşkilatı'nı detaylıca inceleyeceğiz. Osmanlı Ordusu, ana omurgayı oluşturan Kara Ordusu ve denizlerdeki gücü Donanma olarak ikiye ayrılır.
A. KARA ORDUSU
Kara Ordusu, kendi içinde 3 ana başlığa ayrılır: Kapıkulu Ocağı (Merkez/Maaşlı), Eyalet Ordusu (Taşra/Tımarlı) ve Yardımcı Kuvvetler.
1. KAPIKULU OCAĞI (MERKEZ ORDUSU)
Doğrudan Padişah'a bağlı, İstanbul'da (merkezde) bulunan, 3 ayda bir "Ulufe" denilen maaş alan, padişah değişikliğinde "Cülus Bahşişi" alan profesyonel ve daimi ordudur.
⚠️ Kapıkulu Ocağı'nın Kaynağı: Pençik ve Devşirme
Pençik Sistemi (İlk): I. Murad döneminde (Bölüm 2) başladı. "Penç-yek" (Beşte Bir) demektir. Savaşlarda esir alınan Hristiyan gençlerin beşte birinin, asker olarak yetiştirilmek üzere orduya alınmasıdır.
Devşirme Sistemi (Daimi): Ankara Savaşı'ndan (Fetret Devri) sonra fetihler durup esir gelmeyince, I. Mehmed (Çelebi) döneminde sistemleştirildi. Balkanlardaki (Rumeli) Hristiyan tebaadan, belirli kurallarla (ailenin tek oğlu alınmaz, evli alınmaz, Yahudi alınmaz vb.) çocukların (8-18 yaş) alınıp, Türk-İslam kültürüne göre yetiştirilmesidir. Zeki olanlar Saray'a (Enderun Mektebi - Bölüm 1) devlet adamı (Sadrazam) olurken, güçlü olanlar Acemi Ocağı'na gönderilirdi.
Pençik Sistemi (İlk): I. Murad döneminde (Bölüm 2) başladı. "Penç-yek" (Beşte Bir) demektir. Savaşlarda esir alınan Hristiyan gençlerin beşte birinin, asker olarak yetiştirilmek üzere orduya alınmasıdır.
Devşirme Sistemi (Daimi): Ankara Savaşı'ndan (Fetret Devri) sonra fetihler durup esir gelmeyince, I. Mehmed (Çelebi) döneminde sistemleştirildi. Balkanlardaki (Rumeli) Hristiyan tebaadan, belirli kurallarla (ailenin tek oğlu alınmaz, evli alınmaz, Yahudi alınmaz vb.) çocukların (8-18 yaş) alınıp, Türk-İslam kültürüne göre yetiştirilmesidir. Zeki olanlar Saray'a (Enderun Mektebi - Bölüm 1) devlet adamı (Sadrazam) olurken, güçlü olanlar Acemi Ocağı'na gönderilirdi.
Kapıkulu Ocağı, Piyadeler (Yaya) ve Süvariler (Atlı) olarak ikiye ayrılır:
a. Kapıkulu Piyadeleri (Yaya Birlikleri)
Acemi Ocağı (Acemioğlanlar Ocağı):
Devşirilen çocukların geldiği ilk okuldur (kışla). Burada temel askeri eğitimi ve Türklük-İslam'ı öğrenirlerdi. Buradan "Bedergâh" (Kapıya Çıkma) denilen bir sistemle Yeniçeri Ocağı'na veya diğer ocaklara terfi ederlerdi.
Yeniçeri Ocağı (Ordu'nun Bel Kemiği):
I. Murad döneminde kuruldu. Padişahın özel muhafızları ve imparatorluğun asıl vurucu gücüdür. "Ocak Devlet İçindir" anlayışıyla yaşarlardı (Duraklamada bu, "Devlet Ocak İçindir"e dönecektir). Savaş dışında İstanbul'un güvenliğini (polisiye) ve itfaiye (Tulumbacılar) işlerini yaparlardı. Komutanlarına Yeniçeri Ağası denirdi.
Cebeci Ocağı (Silah Teknisyenleri):
"Cebe" silah/zırh demektir. Görevleri; ordunun silahlarını (tüfek, kılıç, kalkan, zırh) yapmak, tamir etmek ve savaş alanına taşımaktır. (Savaşmazlar, silahları korurlar).
Topçu Ocağı (Top Dökenler):
Top dökmek (üretmek) ve savaşta kullanmakla görevlidirler. Fatih'in "Şahi Topları" bu ocağın ürünüdür.
Top Arabacıları Ocağı (Lojistik):
Ağır topları (Şahi) savaş alanına taşımakla görevli teknik sınıftır.
Humbaracı Ocağı (Bombacılar):
Havan topu, el bombası (Humbara) yapmak ve kullanmakla görevli sınıftır. (18. yy'da Humbaracı Ahmet Paşa (Comte de Bonneval) ile modernize edilecektir).
Lağımcı Ocağı (İstihkâm/Sapper):
Kale kuşatmalarında surların altından tünel (lağım) kazarak fitil/barut döşeyen ve surları patlatan teknik sınıftır. (İstanbul'un fethinde kilit rol oynamışlardır).
Bostancı Ocağı:
Sadece "bahçıvan" değillerdir. Sarayın (özellikle Harem'in) dış güvenliğinden, İstanbul'un sahil güvenliğinden ve Padişahın yat gezilerinden sorumlu özel bir muhafız birliğidir.
b. Kapıkulu Süvarileri (Atlı Birlikler) - "Altı Bölük Halkı"
Bunlar, Kapıkulu ordusunun elit atlı birlikleridir. Sarayda (Birun) bulunurlar ve Padişahı korurlar.
✅ Sipah ve Silahtar: Hükümdarın en yakın korumalarıdır. Padişahın çadırını (Otağ) ve Sancak-ı Şerif'i (Peygamber sancağı) korurlar. (En prestijli birlikler).
✅ Sağ ve Sol Ulufeciler: "Ulufe" (Maaş) kelimesinden gelirler. Sefer sırasında Padişahın Hazinesini (Hazine-i Amire) ve Saltanat Sancaklarını korurlar.
✅ Sağ ve Sol Garipler: "Garip" (Yabancı/Gurbetteki) kelimesinden gelirler. Savaş sırasında Ordunun ağırlıklarını (lojistik malzeme) ve hazineyi korurlardı.
2. EYALET ORDUSU (TAŞRA ORDUSU)
Osmanlı ordusunun en kalabalık bölümüdür. Maaş almazlar, geçimlerini doğrudan topraktan (Tımar) sağlarlar.
⚠️ Tımarlı Sipahiler (Eyalet Ordusunun Temeli):
Kaynak: Tımar (Dirlik) Sistemi. (Bölüm 1'de gördüğümüz Salyanesiz Eyaletler'de uygulanırdı).
İşleyiş: Devlet, maaş yerine komutana/askere toprak geliri (vergi) verir. Bu Tımarlı Sipahi (Atlı Asker), o toprağı işler (veya işletir), vergisini toplar. Bu gelirle hem kendi geçimini sağlar, hem de gelirinin her 3.000 akçesi için devlete "Cebelü" (Zırhlı/Eğitimli Atlı Asker) yetiştirmek zorundadır.
Sipahilerin Görevleri:
Kaynak: Tımar (Dirlik) Sistemi. (Bölüm 1'de gördüğümüz Salyanesiz Eyaletler'de uygulanırdı).
İşleyiş: Devlet, maaş yerine komutana/askere toprak geliri (vergi) verir. Bu Tımarlı Sipahi (Atlı Asker), o toprağı işler (veya işletir), vergisini toplar. Bu gelirle hem kendi geçimini sağlar, hem de gelirinin her 3.000 akçesi için devlete "Cebelü" (Zırhlı/Eğitimli Atlı Asker) yetiştirmek zorundadır.
Sipahilerin Görevleri:
- Savaş zamanı bağlı olduğu Sancakbeyi'nin emrinde orduya katılmak (Devletin asıl ordusu).
- Barış zamanı bulunduğu bölgenin güvenliğini (Jandarma/Polis) sağlamak.
- Devlet adına vergiyi (Tımar geliri) toplamak.
- Bölgesinde tarımsal üretimin devamlılığını sağlamak.
Diğer Eyalet Kuvvetleri (Maaşsız - Akıncılar ve Gönüllüler)
Akıncılar: Sınır boylarında (Uç) yaşayan, ordunun "gözü kulağı" (istihbarat) olan, düşman topraklarına akınlar düzenleyerek yıpratma savaşı yapan hafif süvari birlikleridir. (Örn: Malkoçoğulları, Turhanlılar, Mihaloğulları).
Deliler: Sınır boylarında, cesaretleri ve farklı giyimleri (kurt/ayı postu) ile düşmana korku salan, ordunun önünde giden "Fedayiler/Şok Birlikleri"dir.
Azaplar: Bekâr (Azeb) Türk gençlerinden oluşan yaya birlikleridir. Savaşta genellikle ön safta yer alırlar veya kale muhafızlığı yaparlardı.
Yörükler / Türkmenler: Göçebe Türkmenler. Savaş sırasında geri hizmette (yol açma, köprü kurma, lojistik) görev alırlardı.
Martoloslar ve Voynuklar: Balkanlar'daki Hristiyanlardan seçilen askerlerdir. Martoloslar (genellikle Hristiyan Rum) kale ve geçit güvenliğini, Voynuklar (genellikle Hristiyan Bulgar/Sırp) Saray'ın atlarının (Ahır) bakımını yaparlardı.
Deliler: Sınır boylarında, cesaretleri ve farklı giyimleri (kurt/ayı postu) ile düşmana korku salan, ordunun önünde giden "Fedayiler/Şok Birlikleri"dir.
Azaplar: Bekâr (Azeb) Türk gençlerinden oluşan yaya birlikleridir. Savaşta genellikle ön safta yer alırlar veya kale muhafızlığı yaparlardı.
Yörükler / Türkmenler: Göçebe Türkmenler. Savaş sırasında geri hizmette (yol açma, köprü kurma, lojistik) görev alırlardı.
Martoloslar ve Voynuklar: Balkanlar'daki Hristiyanlardan seçilen askerlerdir. Martoloslar (genellikle Hristiyan Rum) kale ve geçit güvenliğini, Voynuklar (genellikle Hristiyan Bulgar/Sırp) Saray'ın atlarının (Ahır) bakımını yaparlardı.
3. YARDIMCI KUVVETLER
Savaş zamanı antlaşmalar gereği Osmanlı ordusuna katılmak zorunda olan bağlı (imtiyazlı) devletlerin askerleridir.
En önemlisi: Kırım Hanlığı (Kırım Süvarileri). (Bölüm 1'de gördüğümüz Eflak ve Boğdan beyleri de asker gönderirdi).
D. DONANMA (DENİZ GÜCÜ) 🌊
Osmanlı, bir kara devleti olarak kurulmuş, donanma ihtiyacı sonradan doğmuştur.
Donanmanın Gelişim Aşamaları:
- Kuruluş (Orhan Bey): Karesioğulları Beyliği'nin alınmasıyla (Bölüm 1) ilk donanma (30-40 gemi) elde edildi.
- İlk Tersane (Yıldırım Bayezid): Gelibolu Tersanesi kuruldu. (İlk ciddi deniz üssü).
- İlk Deniz Savaşı (I. Mehmed): Venedik (Çalı Bey) Savaşı (1416). (Başarısız oldu).
- Zirve (Fatih): Haliç Tersanesi (Tersane-i Amire) kuruldu. Kırım (1475) fethedildi.
- Mutlak Üstünlük (Kanuni): Barbaros Hayreddin Paşa'nın (Bölüm 10) katılımı ve Preveze (1538) ile Akdeniz "Türk Gölü" oldu.
Donanma Görevlileri ve Gemi Tipleri
➡️ Donanma Komutanı: Kaptan-ı Derya (Kaptan Paşa). (Kanuni döneminde Divan üyesi oldu).
➡️ Donanma Askeri: Levent (Maaşlı) ve Azap (Gönüllü).
➡️ Gemi Kaptanı: Reis (veya Patrona).
➡️ Gemi Tipleri (Klasik Dönem): Kadırga (Çektiri). İnce, uzun, hızlı ve kürekle (rüzgarsız Akdeniz için ideal) hareket eden gemiler.
➡️ Gemi Tipleri (Duraklama Sonrası): Kalyon (Yelkenli). Geniş, yüksek, toplarla dolu ve yelkenle (Okyanus için ideal) hareket eden gemiler. (İnebahtı'dan sonra geçiş zorunlu oldu).
➡️ Donanma Askeri: Levent (Maaşlı) ve Azap (Gönüllü).
➡️ Gemi Kaptanı: Reis (veya Patrona).
➡️ Gemi Tipleri (Klasik Dönem): Kadırga (Çektiri). İnce, uzun, hızlı ve kürekle (rüzgarsız Akdeniz için ideal) hareket eden gemiler.
➡️ Gemi Tipleri (Duraklama Sonrası): Kalyon (Yelkenli). Geniş, yüksek, toplarla dolu ve yelkenle (Okyanus için ideal) hareket eden gemiler. (İnebahtı'dan sonra geçiş zorunlu oldu).
💡 Bölüm 3'e Hazırlık:
Bölüm 1'de Devlet Yönetimi'ni (Saray, Divan), Bölüm 2'de Ordu Teşkilatı'nı (Kapıkulu, Tımar, Donanma) gördük. Böylece "Yönetenler Sınıfı"nı (Askerî) büyük ölçüde bitirdik.
Bölüm 3'te, devletin ve toplumun nasıl bir arada yaşadığına; yani Hukuk Sistemi'ne (Kadılar, Şer'i ve Örf'i Hukuk), Toplumsal Yapı'ya (Millet Sistemi, Reaya) ve bu toplumu ayakta tutan Vakıf Sistemi'ne (Sosyal Devlet) odaklanacağız.
Bölüm 1'de Devlet Yönetimi'ni (Saray, Divan), Bölüm 2'de Ordu Teşkilatı'nı (Kapıkulu, Tımar, Donanma) gördük. Böylece "Yönetenler Sınıfı"nı (Askerî) büyük ölçüde bitirdik.
Bölüm 3'te, devletin ve toplumun nasıl bir arada yaşadığına; yani Hukuk Sistemi'ne (Kadılar, Şer'i ve Örf'i Hukuk), Toplumsal Yapı'ya (Millet Sistemi, Reaya) ve bu toplumu ayakta tutan Vakıf Sistemi'ne (Sosyal Devlet) odaklanacağız.