🏛️ KPSS TARİH (OSMANLI KÜLTÜR) - BÖLÜM 4: EKONOMİK YAPI (TOPRAK, MALİYE, LONCA) 🏛️
💡 6 Bölümlük Serimizin 4. Bölümü:
Önceki bölümlerde Yönetim (Divan), Ordu (Tımar) ve Toplumu (Reaya) gördük. Bu bölümde, tüm bu sistemin nasıl finanse edildiğini, yani "Ekonomi ve Maliye" konusunu işleyeceğiz. Osmanlı ekonomisi TARIMA (TOPRAĞA) dayalıdır. Bu yüzden konunun bel kemiği Toprak Sistemi, Vergiler ve şehir ekonomisi olan Lonca Teşkilatı'dır.
Önceki bölümlerde Yönetim (Divan), Ordu (Tımar) ve Toplumu (Reaya) gördük. Bu bölümde, tüm bu sistemin nasıl finanse edildiğini, yani "Ekonomi ve Maliye" konusunu işleyeceğiz. Osmanlı ekonomisi TARIMA (TOPRAĞA) dayalıdır. Bu yüzden konunun bel kemiği Toprak Sistemi, Vergiler ve şehir ekonomisi olan Lonca Teşkilatı'dır.
A. OSMANLI TOPRAK SİSTEMİ (MÜLKİYET)
Osmanlı'da toprağın çok büyük bir kısmı (<%85) devlete aitti. Toprak, mülkiyetine göre 3 ana kategoriye ayrılırdı:
1. Mîrî Arazi (Devlet Arazisi):
Mülkiyeti (Rakabesi) devlete (Padişaha) aittir. Halk (Reaya) bu toprağı sadece kiracı/işleyicidir. Toprak ALINAMAZ, SATILAMAZ, MİRAS BIRAKILAMAZ. Eğer köylü toprağı izinsiz terk eder (Terk-i Vatan) veya 3 yıl üst üste ekmezse (Çiftbozan), toprak elinden alınırdı. Devletin temel üretim ve asker (Tımar) kaynağıdır.
2. Mülk Arazi (Şahıs Arazisi):
Mülkiyeti şahıslara (kişilere) aittir. Sahibi toprağı ALABİLİR, SATABİLİR, MİRAS BIRAKABİLİR. Çok az yer kaplardı. İkiye ayrılırdı:
➡️ Öşrî Toprak: Sahipleri Müslüman olan topraklardır (Vergisi Öşür).
➡️ Harâcî Toprak: Sahipleri Gayrimüslim olan topraklardır (Vergisi Haraç).
➡️ Öşrî Toprak: Sahipleri Müslüman olan topraklardır (Vergisi Öşür).
➡️ Harâcî Toprak: Sahipleri Gayrimüslim olan topraklardır (Vergisi Haraç).
3. Vakıf Arazi (Hayır Arazisi):
Mülkiyeti devlete veya şahsa ait olan, ancak geliri hayır işlerine (Cami, Medrese, İmaret, Darüşşifa vb.) bırakılan topraklardır (Bölüm 3'te gördük). Vakıf toprağından VERGİ ALINMAZDI.
Mîrî Arazinin Kullanım Amaçlarına Göre Bölümleri (ÇOK ÖNEMLİ!)
Devlet, Mîrî araziyi (en büyük toprak parçası) farklı amaçlar için bölümlere ayırmıştı:
⚠️ Mîrî Arazi Türleri (KPSS Soru Bankası):
1. DİRLİK (TIMAR) SİSTEMİ (En Önemlisi):
2. Mukataa Arazi (İltizam Sistemi):
3. Diğer Mîrî Arazi Çeşitleri:
1. DİRLİK (TIMAR) SİSTEMİ (En Önemlisi):
Vergi gelirleri, maaş karşılığı olarak askerlere (Tımarlı Sipahi) ve memurlara (Sancakbeyi vb.) verilen topraklardır. Bölüm 2'de (Ordu) ve Bölüm 4'te (Aşağıda) detaylıca işlenecektir. Gelirine göre 3'e ayrılır:
➡️ Has: Yıllık geliri 100.000 akçeden fazla. (Padişah, Vezir-i Azam, Beylerbeyi gibi en üst yöneticilere).
➡️ Zeamet: Geliri 20.000 - 100.000 akçe arası. (Subaşı, Kadı gibi orta düzey yöneticilere).
➡️ Tımar: Geliri 3.000 - 20.000 akçe arası. (Savaşa katılan Tımarlı Sipahilere).
➡️ Has: Yıllık geliri 100.000 akçeden fazla. (Padişah, Vezir-i Azam, Beylerbeyi gibi en üst yöneticilere).
➡️ Zeamet: Geliri 20.000 - 100.000 akçe arası. (Subaşı, Kadı gibi orta düzey yöneticilere).
➡️ Tımar: Geliri 3.000 - 20.000 akçe arası. (Savaşa katılan Tımarlı Sipahilere).
2. Mukataa Arazi (İltizam Sistemi):
Geliri doğrudan devlet hazinesine (nakit olarak) giden topraklardır. Tımar sistemi uygulanmayan Salyaneli (Yıllıklı) Eyaletlerde (Mısır, Bağdat vb.) kullanılırdı. Bu arazilerin vergisini İltizam (Açık Artırma) yoluyla Mültezim denilen kişiler toplardı. (Detayı aşağıda).
3. Diğer Mîrî Arazi Çeşitleri:
➡️ Paşmaklık: Geliri Padişahın annesi (Valide Sultan) ve kızlarına (Sultan) ayrılan topraklar.
➡️ Ocaklık: Geliri Kale muhafızlarına ve Tersane (Gemi) giderlerine ayrılan topraklar.
➡️ Yurtluk: Geliri sınır boylarındaki (Uç) Akıncılara ve Uç Beylerine verilen topraklar.
➡️ Malikâne: Geliri üstün hizmet gösteren devlet adamlarına (ömür boyu) verilen topraklar.
➡️ Metruk: Halkın ortak kullanımına (Pazar yeri, Mera, Otlak, Kışlak) terk edilmiş topraklar.
➡️ Mevat: "Ölü" toprak. (Çöl, bataklık, dağ).
➡️ Ocaklık: Geliri Kale muhafızlarına ve Tersane (Gemi) giderlerine ayrılan topraklar.
➡️ Yurtluk: Geliri sınır boylarındaki (Uç) Akıncılara ve Uç Beylerine verilen topraklar.
➡️ Malikâne: Geliri üstün hizmet gösteren devlet adamlarına (ömür boyu) verilen topraklar.
➡️ Metruk: Halkın ortak kullanımına (Pazar yeri, Mera, Otlak, Kışlak) terk edilmiş topraklar.
➡️ Mevat: "Ölü" toprak. (Çöl, bataklık, dağ).
B. OSMANLI MALİYE SİSTEMİ (HAZİNE) 💰
Osmanlı'da maliye işlerinden Defterdar (Bölüm 1) sorumluydu. İki tür hazine vardı:
- Hazine-i Amire (Devlet Hazinesi): Vergilerin (Öşür, Cizye, İltizam) toplandığı, Kapıkulu maaşlarının (Ulufe) ödendiği ana hazine.
- Hazine-i Enderun (Padişahın Şahsi Hazinesi): Padişahın kişisel servetidir.
1. Mali Sistemin İki Temel Direği: Tımar vs İltizam
Devletin vergi toplama yöntemleri, eyaletin türüne göre değişirdi (Bölüm 1 - Taşra):
✅ Tımar Sistemi (Salyanesiz Eyaletler - Rumeli/Anadolu):
Devlet vergi toplamaz. Vergi gelirini (Dirlik) askere (Sipahi) verir. Sipahi, bu gelirle asker (Cebelü) besler. Hazinenin para (nakit) yükü azalır ve Eyalet Ordusu (en kalabalık ordu) kurulmuş olur. (Bölüm 2'de işlendi).
Devlet vergi toplamaz. Vergi gelirini (Dirlik) askere (Sipahi) verir. Sipahi, bu gelirle asker (Cebelü) besler. Hazinenin para (nakit) yükü azalır ve Eyalet Ordusu (en kalabalık ordu) kurulmuş olur. (Bölüm 2'de işlendi).
❌ İltizam Sistemi (Salyaneli Eyaletler - Mısır/Bağdat):
Buralar merkeze uzaktır ve Tımar uygulanmaz. Devlet, bu bölgenin (Örn: Mısır) 1 yıllık vergi gelirini (Mukataa) açık artırmaya (İltizam) çıkarır. Açık artırmayı kazanan (Mültezim), parayı peşin olarak hazineye öder. Sonra bölgeye gidip o parayı (ve kârını) halktan kendi toplar.
Faydası: Hazineye hızlı ve garantili nakit para girişi sağlar.
Zararı (Duraklamada): Mültezimlerin halka zulmetmesi, isyanlara ve tarımsal üretimin çökmesine neden olmuştur.
Buralar merkeze uzaktır ve Tımar uygulanmaz. Devlet, bu bölgenin (Örn: Mısır) 1 yıllık vergi gelirini (Mukataa) açık artırmaya (İltizam) çıkarır. Açık artırmayı kazanan (Mültezim), parayı peşin olarak hazineye öder. Sonra bölgeye gidip o parayı (ve kârını) halktan kendi toplar.
Faydası: Hazineye hızlı ve garantili nakit para girişi sağlar.
Zararı (Duraklamada): Mültezimlerin halka zulmetmesi, isyanlara ve tarımsal üretimin çökmesine neden olmuştur.
2. Vergi Sistemi (Şer'i ve Örf'i Vergiler)
Hukuk gibi vergiler de ikiye ayrılırdı:
⚠️ Vergi Çeşitleri (KPSS Soru Bankası):
A) ŞER'İ VERGİLER (Din Kaynaklı):
A) ŞER'İ VERGİLER (Din Kaynaklı):
- Öşür (Uşr): Müslüman çiftçiden alınan 1/10 (onda bir) oranındaki ürün vergisidir. (Tımarın temel geliri budur).
- Haraç: Gayrimüslim çiftçiden alınan, genellikle 1/5 oranındaki ürün vergisidir.
- Cizye: Gayrimüslim sağlıklı erkeklerden, askere gitmemeleri karşılığında (can ve mal güvenlikleri için) alınan kişi vergisidir (kelle vergisi). (Kadınlar, çocuklar, din adamları, yaşlılar vermezdi).
- Ağnam: Küçükbaş (koyun, keçi) hayvan sahiplerinden alınan sürü vergisidir. (Kökeni Şer'idir).
- Avarız (Acil Durum): Normalde "olağanüstü hallerde" (savaş, deprem, kıtlık) toplanan bir vergiydi. Duraklama döneminden itibaren sürekli hale gelmiş ve halkın belini bükmüştür.
- Çiftbozan: Tımar toprağını 3 yıl üst üste ekmeyen köylüden, üretimi aksattığı için alınan bir ceza vergisidir.
- İspenç: Gayrimüslim çiftçilerin kullandığı arazi (tapu) vergisidir.
- Bennak: Sadece evli çiftçilerden alınan vergi.
- Mücerred: Sadece bekâr erkeklerden alınan vergi.
- Bac: Çarşı ve Pazar yerlerinden alınan ticaret/pazar vergisidir (Osman Bey'in ilk vergisi).
C. ŞEHİR EKONOMİSİ: LONCA TEŞKİLATI (ESNAF) 🔨
Osmanlı şehir ekonomisinin (çarşı) bel kemiğidir. Anadolu Selçuklu Devleti'ndeki (Bölüm 3) Ahilik Teşkilatı'nın devamıdır.
1. Ahilik'ten Farkı (Önemli!)
Ahi Teşkilatı (Ahi Evran), sadece Müslüman-Türk esnafların olduğu, dini ve askeri yönü ağır basan bir yapıydı. Osmanlı'nın Lonca Teşkilatı ise daha seküler (dünyevi) ve kozmopolit bir yapıydı:
En Önemli Fark: Lonca Teşkilatı'na, İstanbul ve Selanik gibi büyük şehirlerde Gayrimüslim (Rum, Ermeni, Yahudi) esnaflar da üye olabilirdi. (Millet Sistemi'nin (Bölüm 3) ekonomideki yansıması).
2. Lonca'nın Görevleri (Ahilik ile Aynı)
Loncalar, devletin şehirlerdeki ekonomik düzenleyicisiydi:
Görevler (Kavramlar):
- Eğitim (Hiyerarşi): Usta - Kalfa - Çırak sistemiyle mesleki eğitim vermek.
- Fiyat Kontrolü (Narh): "Narh Koymak." Devlet (Kadı) ile birlikte ürünlere taban ve tavan fiyat belirlerdi. (Fahiş fiyatı ve haksız rekabeti önlerdi).
- İşyeri İzni (Gedik): "Gedik Usulü." İhtiyaç olmadan yeni dükkân açılmasına (Gedik) izin vermezdi. (İşsizliği ve enflasyonu önlerdi).
- Kalite Kontrol (Standardizasyon): Ürünlerin kalitesini denetlerdi. Bozuk mal satanın "pabucu dama atılırdı" (teşhir edilirdi).
- Sosyal Güvenlik: Üyeleri için "Orta Sandığı (Teavün Sandığı)" kurarak, zor duruma düşen esnafa kredi veya yardım sağlardı (Sandık).
Yöneticileri: Lonca'nın başında Kethüda (Kahya), güvenlik işlerinde Yiğitbaşı ve üyeleri denetleyen Ehl-i Hibre (Bilirkişi) bulunurdu.
D. TİCARET VE FİNANS
Devlet, ticareti (özellikle transit ticareti) desteklemiştir.
➡️ Ticaret Yolları: İpek Yolu (Karadeniz kolu - Kırım) ve Baharat Yolu (Mısır - Yavuz) denetim altına alınmıştır.
➡️ Lojistik (Menzil Teşkilatı): Ordunun ve ticaret kervanlarının ulaşımını ve haberleşmesini sağlayan sistemdir.
➡️ Taşımacılık (Mekkari Taifesi): Kervanlar arası ücretli taşımacılık (Kargo/Nakliye) yapan esnaf grubudur.
➡️ Bankacılık (Sarraflar): Para değişimi, kredi verme işlerini yapan (genellikle Gayrimüslim) kişilere "Sarraf" denirdi. (Modern banka yoktur).
➡️ Lojistik (Menzil Teşkilatı): Ordunun ve ticaret kervanlarının ulaşımını ve haberleşmesini sağlayan sistemdir.
➡️ Taşımacılık (Mekkari Taifesi): Kervanlar arası ücretli taşımacılık (Kargo/Nakliye) yapan esnaf grubudur.
➡️ Bankacılık (Sarraflar): Para değişimi, kredi verme işlerini yapan (genellikle Gayrimüslim) kişilere "Sarraf" denirdi. (Modern banka yoktur).
💡 Bölüm 5'e Hazırlık:
Bölüm 4'te, imparatorluğun kasasını (Maliye), topraklarını (Tımar/İltizam), vergilerini (Öşür/Cizye) ve esnafını (Lonca) gördük. Devletin maddi altyapısını tamamladık.
Bölüm 5'te, imparatorluğun manevi ve bilimsel altyapısına; yani "Eğitim, Bilim ve Düşünce Hayatı"na odaklanacağız. Medreseler (Sahn-ı Seman), Enderun (Devşirme okulu), Tekkeler (Tasavvuf) ve bu kurumlarda yetişen Ali Kuşçu, Piri Reis, Ebussuud Efendi gibi alimleri işleyeceğiz.
Bölüm 4'te, imparatorluğun kasasını (Maliye), topraklarını (Tımar/İltizam), vergilerini (Öşür/Cizye) ve esnafını (Lonca) gördük. Devletin maddi altyapısını tamamladık.
Bölüm 5'te, imparatorluğun manevi ve bilimsel altyapısına; yani "Eğitim, Bilim ve Düşünce Hayatı"na odaklanacağız. Medreseler (Sahn-ı Seman), Enderun (Devşirme okulu), Tekkeler (Tasavvuf) ve bu kurumlarda yetişen Ali Kuşçu, Piri Reis, Ebussuud Efendi gibi alimleri işleyeceğiz.