🏛️ KPSS TARİH (OSMANLI DURAKLAMA) - BÖLÜM 1: NEDENLER VE İLK YILLAR (1579-1603) 🏛️
💡 5 Bölümlük Serimizin 1. Bölümü:
"Yükselme Dönemi" (Bölüm 10), Sokullu Mehmed Paşa'nın ölümü (1579) ile sembolik olarak sona erdi. Bu bölümde, "Duraklama" (Arayış Yılları) olarak bilinen 17. Yüzyıla başlıyoruz.
Bu bölümde önce, devleti duraklamaya iten İç ve Dış Nedenleri (Detaylı Analiz) inceleyeceğiz. Ardından, Sokullu'dan sonraki ilk padişahlar olan III. Murad (Harem etkisi, Ferhat Paşa Ant.) ve III. Mehmed'i (Kafes sisteminin başlangıcı, Haçova Zaferi, Celali İsyanları) detaylıca işleyeceğiz.
"Yükselme Dönemi" (Bölüm 10), Sokullu Mehmed Paşa'nın ölümü (1579) ile sembolik olarak sona erdi. Bu bölümde, "Duraklama" (Arayış Yılları) olarak bilinen 17. Yüzyıla başlıyoruz.
Bu bölümde önce, devleti duraklamaya iten İç ve Dış Nedenleri (Detaylı Analiz) inceleyeceğiz. Ardından, Sokullu'dan sonraki ilk padişahlar olan III. Murad (Harem etkisi, Ferhat Paşa Ant.) ve III. Mehmed'i (Kafes sisteminin başlangıcı, Haçova Zaferi, Celali İsyanları) detaylıca işleyeceğiz.
A. DURAKLAMANIN İÇ NEDENLERİ (ÇÜRÜMENİN BAŞLANGICI)
Duraklamanın asıl nedenleri dışarıda değil, içerideki bozulmalardır.
1. Merkezi Yönetimin Bozulması (Siyasi Nedenler)
➡️ Kafes Usulü (Verasetin Değişmesi): III. Mehmed'in (bu bölümde işlenecek) Sancağa Çıkma usulünü kaldırması ve I. Ahmed'in (Bölüm 2'de işlenecek) Ekber ve Erşed sistemini getirmesi. Sonuç: Şehzadeler, sarayda (Kafes/Şimşirlik) eğitimsiz, tecrübesiz ve psikolojisi bozuk bir şekilde tahta çıktılar.
➡️ Saray Kadınları (Harem) Etkisi: Nurbanu Sultan (III. Murad'ın annesi) ve Safiye Sultan (III. Mehmed'in annesi) ile başlayan, Valide Sultanların devlet yönetimine (özellikle Sadrazam atamalarına) doğrudan müdahale etmesi.
➡️ Rüşvet ve İltimas: Devlet makamlarının (valilik, sancakbeyliği) liyakat yerine rüşvet ve adam kayırma (iltimas) ile dağıtılmaya başlanması.
➡️ Saray Kadınları (Harem) Etkisi: Nurbanu Sultan (III. Murad'ın annesi) ve Safiye Sultan (III. Mehmed'in annesi) ile başlayan, Valide Sultanların devlet yönetimine (özellikle Sadrazam atamalarına) doğrudan müdahale etmesi.
➡️ Rüşvet ve İltimas: Devlet makamlarının (valilik, sancakbeyliği) liyakat yerine rüşvet ve adam kayırma (iltimas) ile dağıtılmaya başlanması.
2. Askeri Yapının Bozulması (Ordu)
➡️ Yeniçeri Ocağı'nın Bozulması (Kapıkulu): "Ocak Devlet İçindir" anlayışının, "Devlet Ocak İçindir" anlayışına dönüşmesi. III. Murad döneminde "Usulsüz Asker Alımı" (Devşirme dışı) ile ocağa askerle ilgisi olmayanların (manav, esnaf) girmesi. Sık sık Cülus Bahşişi için isyan çıkarmaları (İstanbul İsyanları).
➡️ Tımar (Dirlik) Sisteminin Çöküşü (Eyalet): (En önemli neden). Tımarların, liyakatli Sipahiler yerine saray görevlilerine rüşvet (iltimas) karşılığı verilmesi. Tımarını kaybeden Sipahilerin (askerler) işsiz kalması.
➡️ Tımar (Dirlik) Sisteminin Çöküşü (Eyalet): (En önemli neden). Tımarların, liyakatli Sipahiler yerine saray görevlilerine rüşvet (iltimas) karşılığı verilmesi. Tımarını kaybeden Sipahilerin (askerler) işsiz kalması.
3. Ekonomik (Mali) Yapının Bozulması
➡️ Tımar'ın Çöküşü (Tarım): Tımar sistemi çökünce, Eyalet Ordusu (Sipahi) yok oldu VE tarımsal üretim (köyden kente göç) durdu.
➡️ Kapitülasyonlar: Yükselme Dönemi'nde (Kanuni) "ticareti canlandırmak" için verilen ayrıcalıkların, Avrupa sanayisi karşısında Osmanlı pazarını istila etmeye başlaması.
➡️ Coğrafi Keşiflerin Etkisi: Portekiz (Ümit Burnu) ve İspanyolların (Amerika) yeni yollar bulması. İpek ve Baharat Yolları'nın (Osmanlı kontrolündeki Akdeniz) önemini kaybetmesi.
➡️ Enflasyon (Para Ayarı): Amerika'dan Avrupa'ya gelen ucuz ve bol gümüşün, Osmanlı pazarına girerek "Akçe"nin değerini düşürmesi (Enflasyon). Devletin, maaşları ödemek için paranın içindeki gümüşü azaltmasına "Tağşiş" (Zuyuf Akçe) denir. Bu, Yeniçeri isyanlarının temel nedenidir.
➡️ Kapitülasyonlar: Yükselme Dönemi'nde (Kanuni) "ticareti canlandırmak" için verilen ayrıcalıkların, Avrupa sanayisi karşısında Osmanlı pazarını istila etmeye başlaması.
➡️ Coğrafi Keşiflerin Etkisi: Portekiz (Ümit Burnu) ve İspanyolların (Amerika) yeni yollar bulması. İpek ve Baharat Yolları'nın (Osmanlı kontrolündeki Akdeniz) önemini kaybetmesi.
➡️ Enflasyon (Para Ayarı): Amerika'dan Avrupa'ya gelen ucuz ve bol gümüşün, Osmanlı pazarına girerek "Akçe"nin değerini düşürmesi (Enflasyon). Devletin, maaşları ödemek için paranın içindeki gümüşü azaltmasına "Tağşiş" (Zuyuf Akçe) denir. Bu, Yeniçeri isyanlarının temel nedenidir.
4. Eğitim ve Sosyal Yapının Bozulması
➡️ Eğitimin Bozulması (Beşik Ulemalığı): Medreselerde (İlmiye) pozitif bilimlerin (Akli İlimler) terk edilmesi. (Takiyüddin'in Rasathanesi'nin (Bölüm 5) yıkılması). Âlimliğin (Müderrislik/Kadılık), liyakat yerine babadan oğula geçmesine "Beşik Ulemalığı" denir.
➡️ CELALİ İSYANLARI (En Önemli Sosyal Sonuç): Tımar sisteminin çökmesiyle işsiz kalan Tımarlı Sipahilerin, ağır vergilerden (Avarız) kaçan köylülerin ve Medreseden kaçan işsiz öğrencilerin (Suhte/Softa) Anadolu'da başlattığı büyük sosyal, ekonomik ve asayiş ayaklanmalarıdır.
➡️ CELALİ İSYANLARI (En Önemli Sosyal Sonuç): Tımar sisteminin çökmesiyle işsiz kalan Tımarlı Sipahilerin, ağır vergilerden (Avarız) kaçan köylülerin ve Medreseden kaçan işsiz öğrencilerin (Suhte/Softa) Anadolu'da başlattığı büyük sosyal, ekonomik ve asayiş ayaklanmalarıdır.
B. SİYASİ OLAYLAR (DURAKLAMANIN BAŞLANGICI)
1. III. Murad Dönemi (1574 - 1595)
Sokullu Mehmed Paşa'nın sadrazamlığı bu dönemde devam etti (1579'da öldürüldü). Sokullu'nun ölümüyle birlikte Harem (Annesi Nurbanu Sultan ve eşi Safiye Sultan) ve Saray Ağaları yönetime ağırlığını koydu. Devşirme-Türkmen çatışması ve rüşvet bu dönemde zirveye çıktı.
⚠️ Osmanlı-Safevi (İran) Savaşları ve Ferhat Paşa Antlaşması (1590):
Duraklama dönemine girilmesine rağmen, Doğu'da Safevilerle 12 yıl süren savaşlar (Lala Mustafa Paşa) Osmanlı zaferiyle sonuçlandı.
Ferhat Paşa Antlaşması (1590):
Duraklama dönemine girilmesine rağmen, Doğu'da Safevilerle 12 yıl süren savaşlar (Lala Mustafa Paşa) Osmanlı zaferiyle sonuçlandı.
Ferhat Paşa Antlaşması (1590):
- İran (Safeviler) ile imzalandı.
- Azerbaycan, Gürcistan, Dağıstan, Luristan Osmanlı'ya katıldı.
- ÖNEMİ: Osmanlı Devleti, Doğu'da en geniş sınırlarına ulaştı.
- Yorum: Bu, "Duraklama" dönemindeki sahte bir zirvedir (Paradoks). Devlet hala güçlüydü ancak içten çürüyordu.
2. III. Mehmed Dönemi (1595 - 1603)
III. Mehmed'in saltanatı, Duraklama Dönemi'nin tüm krizlerinin (Askeri, Ekonomik, Sosyal) aynı anda patladığı en kritik dönemlerden biridir.
1. Sancağa Çıkma'nın Kaldırılması (Kafes'in Başlangıcı):
Sancağa çıkan son padişahtır (Manisa'da yetişti). Tahta çıktığında (Fatih Kanunnamesine dayanarak) 19 kardeşini boğdurtmuştur. Bu, büyük bir tepki çekmiş ve Sancağa Çıkma uygulamasını kaldırmıştır. (Yerine Kafes Usulü ve Ekber&Erşed gelecektir - Bölüm 2).
2. Haçova Meydan Muharebesi (1596):
1593'te başlayan Osmanlı-Avusturya Savaşları'nın en önemli muharebesidir. III. Mehmed, "Eğri Kalesi"ni fethettiği için "Eğri Fatihi" unvanını aldı.
Haçova'da (Mezőkeresztes) Haçlı (Avusturya) ordusuyla karşılaştı. Savaşın ilk anında Osmanlı ordusu dağıldı, hatta Padişah geri kaçmayı düşündü. Ancak ordunun geri hizmetlileri (aşçılar, seyisler, çadırcılar) ellerine geçirdikleri kepçe, kazan, çadır direği ile Haçlılara saldırınca, Haçlılar (yağmaya daldıkları için) paniğe kapıldı. Kaçan Yeniçeriler geri döndü ve savaş mucizevi bir şekilde zafere dönüştü.
ÖNEMİ: Osmanlı'nın kazandığı son büyük meydan savaşıdır. "Kepçe Kazan Savaşı" olarak bilinir. Ancak bu zafer, ordunun eski disiplinini kaybettiğini (Padişahın bile kaçmayı düşünmesi) göstermiştir.
Haçova'da (Mezőkeresztes) Haçlı (Avusturya) ordusuyla karşılaştı. Savaşın ilk anında Osmanlı ordusu dağıldı, hatta Padişah geri kaçmayı düşündü. Ancak ordunun geri hizmetlileri (aşçılar, seyisler, çadırcılar) ellerine geçirdikleri kepçe, kazan, çadır direği ile Haçlılara saldırınca, Haçlılar (yağmaya daldıkları için) paniğe kapıldı. Kaçan Yeniçeriler geri döndü ve savaş mucizevi bir şekilde zafere dönüştü.
ÖNEMİ: Osmanlı'nın kazandığı son büyük meydan savaşıdır. "Kepçe Kazan Savaşı" olarak bilinir. Ancak bu zafer, ordunun eski disiplinini kaybettiğini (Padişahın bile kaçmayı düşünmesi) göstermiştir.
3. Celali İsyanları'nın Patlaması (1596-1610):
Duraklamanın en büyük iç sorunudur. Haçova Savaşı'ndan kaçan askerler (Firariler), bozulan Tımar sistemi nedeniyle işsiz kalan Sipahiler ve Medreseli öğrenciler (Suhte) Anadolu'da büyük isyanlar başlattı.
Liderleri: Karayazıcı (İlk büyük lider), Deli Hasan (Vezirlik rütbesi almayı başardı), Kalenderoğlu, Canbolatoğlu.
Sonuçları: Anadolu yakılıp yıkıldı. Tarımsal üretim durdu. Halk, can güvenliği için köyleri terk ederek büyük şehirlere kaçtı ("Büyük Kaçgun"). Tımar sistemi tamamen çöktü.
Liderleri: Karayazıcı (İlk büyük lider), Deli Hasan (Vezirlik rütbesi almayı başardı), Kalenderoğlu, Canbolatoğlu.
Sonuçları: Anadolu yakılıp yıkıldı. Tarımsal üretim durdu. Halk, can güvenliği için köyleri terk ederek büyük şehirlere kaçtı ("Büyük Kaçgun"). Tımar sistemi tamamen çöktü.
💡 Bölüm 2'ye Hazırlık:
Bölüm 1'de, III. Mehmed'in devleti hem askeri (Haçova'daki disiplinsizlik) hem de sosyal (Celali İsyanları) olarak büyük bir krizin içinde bıraktığını gördük. Ayrıca Sancağa Çıkma'yı kaldırarak padişahlık sistemini (Kafes) değiştirdi.
Bölüm 2'de, III. Mehmed'in oğlu I. Ahmed'in tahta nasıl çıktığını, Ekber ve Erşed sistemini nasıl getirdiğini, Avusturya ile Zitvatorok Antlaşması'nda (1606) siyasi üstünlüğü nasıl kaybettiğimizi ve ardından Genç Osman (II. Osman)'ın Yeniçeriler tarafından trajik ölümünü (ilk ıslahat denemesi) işleyeceğiz.
Bölüm 1'de, III. Mehmed'in devleti hem askeri (Haçova'daki disiplinsizlik) hem de sosyal (Celali İsyanları) olarak büyük bir krizin içinde bıraktığını gördük. Ayrıca Sancağa Çıkma'yı kaldırarak padişahlık sistemini (Kafes) değiştirdi.
Bölüm 2'de, III. Mehmed'in oğlu I. Ahmed'in tahta nasıl çıktığını, Ekber ve Erşed sistemini nasıl getirdiğini, Avusturya ile Zitvatorok Antlaşması'nda (1606) siyasi üstünlüğü nasıl kaybettiğimizi ve ardından Genç Osman (II. Osman)'ın Yeniçeriler tarafından trajik ölümünü (ilk ıslahat denemesi) işleyeceğiz.