🏛️ KPSS TARİH (OSMANLI DURAKLAMA) - BÖLÜM 2: ÇÖZÜM ARAYIŞLARI (1603-1623) 🏛️
Bölüm 1'de, III. Mehmed'in devleti Haçova (askeri), Celali İsyanları (sosyal) ve Sancağa Çıkma'yı kaldırması (siyasi) ile krizin eşiğine getirdiğini gördük. Bu bölümde, onun oğlu I. Ahmed'in bu krizlerle nasıl başa çıkmaya çalıştığını (Zitvatorok Ant., Kuyucu Murad Paşa) ve veraset sistemini nasıl değiştirdiğini (Ekber ve Erşed) inceleyeceğiz. Ardından, devleti kurtarmak için radikal planlar yapan ilk padişah II. Osman (Genç Osman)'ın trajik sonunu (Yeniçerilerce öldürülmesi) detaylıca ele alacağız.
A. I. AHMED DÖNEMİ (1603 - 1617)
III. Mehmed'in oğlu olarak 14 yaşında tahta çıktı. Babası (III. Mehmed) Sancağa çıkan son padişahtı; I. Ahmed ise Sancağa çıkmadan (Kafes'ten) tahta çıkan İLK padişahtır. Bu, onun devlet tecrübesinden yoksun olmasına neden oldu.
1. Dış Siyaset: Avusturya ve İran Savaşları
Babası III. Mehmed'den iki büyük savaşı miras aldı: Avusturya (Haçova) ve İran (Safevi).
III. Mehmed'in Haçova Zaferi'ne (1596) rağmen, savaşlar 10 yıl daha sürmüş ve Celali İsyanları nedeniyle Osmanlı ordusu yıpranmıştı. İki taraf da yorgun düştü ve Zitvatorok Antlaşması imzalandı.
Kilit Maddesi (En Önemlisi):
- Kanuni dönemindeki (1533 İstanbul Antlaşması - Bölüm 9) "Avusturya Arşidükü (Kralı), Osmanlı Sadrazamına denktir" maddesi kaldırıldı.
- Yeni madde: "Avusturya Arşidükü, (Sezar/Kayser) Osmanlı Padişahı'na denk (eşit) sayılacaktır."
2. İç Siyaset: Celali İsyanları ve Kuyucu Murad Paşa
I. Ahmed, babasından miras kalan Celali İsyanları'nı (Bölüm 1) durdurmak için Sadrazam Kuyucu Murad Paşa'yı görevlendirdi. Kuyucu Murad Paşa, isyanların ekonomik veya sosyal nedenleriyle (Tımarın bozulması) ilgilenmedi. Tek yöntemi "Şiddet ve Baskı" (Kuyulara doldurma) oldu. İsyanları geçici olarak bastırdı ancak kökünü kurutamadı.
3. Veraset Sisteminin Değişmesi: EKBER VE ERŞED (1617) (ÇOK ÖNEMLİ!)
I. Ahmed, Fatih'in "Kardeş Katli" kanununu ve III. Mehmed'in "Sancağa Çıkma"yı kaldırmasının (Kafes) sonuçlarını gördü. Kendisi de tahta çıktığında, (akli dengesi yerinde olmayan) kardeşi Şehzade Mustafa'yı öldürtmedi.
Ölmeden önce (veya hemen sonra) veraset sistemini resmen değiştirdi. Artık tahta Padişahın "oğlu" değil, hanedanın "En Yaşlı (Ekber)" ve "En Akıllı (Erşed)" üyesi geçecekti.
Olumlu Sonucu:
- Hanedan içi taht kavgalarını ve "Kardeş Katli"ni büyük ölçüde bitirmiştir. (Devletin bekası güvenceye alınmıştır).
- "Sancağa Çıkma" (Staj) usulü tamamen bitti.
- Şehzadeler, tahta çıkana kadar (bazen 40 yıl) sarayda "Kafes" (Şimşirlik) denilen dairelerde hapis hayatı yaşadılar.
- Bu durum, tecrübesiz, devlet işlerinden anlamayan, akli dengesi bozuk (Kafes Travması) padişahların tahta çıkmasına neden oldu.
- Padişahlık, otoriter bir liderlikten, sembolik bir makama dönüşmeye başladı.
B. I. MUSTAFA DÖNEMİ (Kaos) (1617-1618 ve 1622-1623)
Ekber ve Erşed sisteminin ilk uygulaması olarak, I. Ahmed ölünce (1617), oğlu Osman (Genç Osman) değil, kardeşi I. Mustafa tahta çıktı. Ancak I. Mustafa'nın akli dengesi (Kafes travması) bozuktu. 3 ay sonra devlet adamları tarafından tahttan indirildi ve yerine I. Ahmed'in 14 yaşındaki oğlu II. Osman (Genç Osman) geçirildi.
C. II. OSMAN (GENÇ OSMAN) DÖNEMİ (1618 - 1622) (İLK RADİKAL ISLAHATÇI)
Genç Osman, Kafes'te büyümesine rağmen (sancaksız), Fatih'i ve Yavuz'u örnek alan, çok dinamik, cesur ve devletteki bozulmayı (Duraklamayı) fark eden ilk padişahtı.
1. Hotin Seferi (1621) ve Ocağın Bozulduğunu Görmesi
Osmanlı'ya bağlı Lehistan (Polonya), Eflak-Boğdan'ın iç işlerine karışınca Genç Osman, ordunun başında (I. Ahmed'in aksine) sefere çıkma kararı aldı.
Sonuç: Hotin Antlaşması imzalandı (Lehistan vergiyi kesti ama kale alınamadı).
Asıl Sonuç (Kırılma): Genç Osman, bu seferde Yeniçeri Ocağı'nın ne kadar bozulduğunu, devlete yarardan çok zarar getirdiğini bizzat gözleriyle gördü.
2. Genç Osman'ın Radikal Islahat (Devrim) Planları
Hotin'den İstanbul'a dönen Genç Osman, devleti kurtarmak için (o döneme göre radikal) şu planları yaptı:
1. (En Önemlisi): Yeniçeri Ocağı (Kapıkulu) ve Acemi Ocağı'nı LAĞVETMEK (Kaldırmak).
2. Yerine, Anadolu, Suriye ve Mısır'daki Türkmen (Göçebe) halktan yeni ve milli bir ordu kurmak.
3. Devletin Başkentini İstanbul'dan Anadolu'ya (Bursa, Şam veya Mısır) taşımak. (Böylece devşirme sisteminin ve Harem'in merkezi olan İstanbul'dan kurtulmak).
4. İlmiye Sınıfı'nın (Şeyhülislam) yetkilerini kısıtlamak, maaşlarını kesmek ve siyasete karışmalarını engellemek.
5. Harem geleneğini (devşirme cariyeler) kırarak, Saray dışından (Türk aileden - Şeyhülislam'ın kızıyla) evlilik yapmak.
3. Trajik Sonu: Hal-i Osmanî (Genç Osman Vakası) (1622)
Genç Osman, bu planlarını uygulamak için (Anadolu'da ordu toplamak amacıyla) "Hacca gidiyorum" bahanesini öne sürdü. Ancak bu gizli planı, Yeniçeriler ve planlardan rahatsız olan Ulema (Şeyhülislam) tarafından öğrenildi.
Yeniçeriler, Ulema'nın da desteğiyle (isyan fetvası) sarayı bastı. Genç Osman'ı tahttan indirdiler (Hal'). Yerine tekrar akli dengesi bozuk olan I. Mustafa'yı (Ekber ve Erşed gereği) tahta çıkardılar.
İsyancılar, Genç Osman'ı Yedikule Zindanları'na götürdüler ve orada (işkence ederek) 1622'de şehit ettiler.
1. Tarihte İLK KEZ bir Osmanlı Padişahı, kendi kulları (Yeniçeriler) tarafından öldürüldü.
2. Bu olay, Yeniçeri-Ulema ittifakının gücünün, Padişahın gücünü (otoritesini) aştığını kesin olarak kanıtladı.
3. Islahat (yenilik) yapmaya çalışan her padişah için korkunç bir "ders" niteliği taşıdı.
4. Devlet, I. Mustafa'nın tekrar tahta çıkmasıyla (1622-1623) tam bir kaosa sürüklendi.
Genç Osman'ın trajik ölümü ve I. Mustafa'nın yetersizliği, devleti uçuruma sürükledi. Devlet adamları (ve Harem), I. Mustafa'yı tekrar tahttan indirerek (1623), Genç Osman'ın kardeşi ve I. Ahmed'in oğlu olan, henüz 11 yaşındaki IV. Murad'ı tahta çıkardı.
Bölüm 3'te, ilk yıllarında annesi Kösem Sultan'ın etkisinde kalan IV. Murad'ın, büyüdükten sonra Genç Osman'ın intikamını alır gibi baskı ve şiddetle (Mutlak Otorite) devleti nasıl yeniden toparladığını, Bağdat Fatihi oluşunu ve Koçi Bey Risalesi'ni işleyeceğiz.