🏛️ KPSS TARİH (OSMANLI DURAKLAMA) - BÖLÜM 3: MUTLAK OTORİTE ARAYIŞI (1623-1648) 🏛️
Bölüm 2'de, Genç Osman'ın (II. Osman) Yeniçeriler tarafından trajik şekilde öldürülmesiyle (1622) devletin tam bir kaosa sürüklendiğini gördük. Bu bölümde, I. Mustafa'nın kısa ve etkisiz ikinci saltanatının ardından, 11 yaşında tahta çıkan IV. Murad'ın, annesi Kösem Sultan'ın naibeliğinden kurtularak devlete "Baskı ve Şiddet" (Mutlak Otorite) ile nasıl nizam verdiğini, Bağdat Fatihi oluşunu ve Kasr-ı Şirin Antlaşması'nı inceleyeceğiz. Ardından, Kafes'ten çıkan Sultan İbrahim dönemini ve onun trajik sonunu işleyeceğiz.
A. IV. MURAD DÖNEMİ (1623 - 1640)
1. Saltanat Naibeliği Dönemi (1623 - 1632) (Kaos Dönemi)
IV. Murad, 1623'te tahta çıktığında sadece 11 yaşındaydı. Bu nedenle, Ekber ve Erşed sisteminin bir sonucu olarak, devleti annesi Kösem Sultan, "Saltanat Naibesi" sıfatıyla (Perde arkasından) yönetti.
Bu 9 yıllık dönem, Genç Osman'ın öldürülmesinin yarattığı otorite boşluğunun devamıdır:
➡️ Abaza Mehmed Paşa İsyanı (Celali): Erzurum Valisi olan Abaza Mehmed Paşa, Genç Osman'ın kanını dava etmek (intikamını almak) ve Yeniçeri Ocağı'nı kaldırmak amacıyla Doğu Anadolu'da isyan etti. Bu isyan, Celali isyanlarının devamı niteliğindedir ve devleti yıllarca uğraştırmıştır.
➡️ Dış Sorunlar (Safeviler): Bu iç kaosu fırsat bilen Safevi (İran) Şahı Abbas, Bağdat'ı (1624) ve Revan'ı (Erivan) işgal etti.
2. Mutlak Otorite Dönemi (1632 - 1640) (Baskı ve Disiplin)
IV. Murad, 21 yaşına geldiğinde (1632), annesi Kösem Sultan'ı ve Harem'i yönetimden uzaklaştırarak devletin idaresini bizzat eline aldı. Genç Osman'ın trajedisinden ders almıştı: Otorite için "Islahat" değil, "Güç" ve "Şiddet" gerekiyordu.
Amacı, askeri disiplini ve sosyal düzeni (asayişi) yeniden sağlamaktı. Bu amaçla çok sert tedbirler aldı:
- Yeniçeri ve Sipahi Zorbalarını (Elebaşılarını) İdam Etti: İstanbul'daki kaosa son verdi.
- Celali İsyanları: Abaza Mehmed Paşa dahil tüm Celali liderlerini (şiddetle) bastırdı.
- Yasaklar: İçki, Tütün ve Kahvehaneleri yasakladı. (Gerekçe: Buralar, isyancı Yeniçerilerin ve fitne çıkaranların toplanma yerleriydi).
- Gece Sokağa Çıkma Yasağı: İstanbul'da asayişi sağlamak için fener alayı dışında gece dolaşmayı yasakladı.
- Tebdil-i Kıyafet: Geceleri kıyafet değiştirerek halkın arasına karışmış ve yasaklara uymayanları bizzat teftiş edip cezalandırmıştır.
3. Islahat Raporları (Bozulmanın Nedenlerinin Araştırılması)
IV. Murad, sadece şiddet uygulamadı; aynı zamanda bozulmanın (Duraklama) nedenlerini anlamak için dönemin en büyük alimlerine raporlar (Risale) hazırlattı.
Tespiti: Bozulmanın temel nedeni Tımar Sistemi'nin çökmesi, Kapıkulu Ocağı'na (Yeniçeri) usulsüz asker alınması (Devşirme dışı) ve liyakat yerine rüşvetin gelmesidir. Çözüm olarak Kanuni dönemindeki "eski düzene" dönmeyi önermiştir. (Radikal bir yenilik önermemiştir).
4. Doğu Politikası (Safeviler) ve Bağdat Fatihi
İçeride otoriteyi sağlayan IV. Murad, yönünü Safevilere (İran) çevirdi.
Bağdat Seferi (1638): Genç Osman'ın alamadığı ve Safevilerin elinde olan Bağdat'ı, çok kanlı bir kuşatma (Genç Osman'ın katillerinden bazılarını burada feda etmiştir) sonrası fethetti. Bu zaferle "Bağdat Fatihi" unvanını aldı. (Bağdat Köşkü bu zafer anısına yapılmıştır).
5. Kasr-ı Şirin Antlaşması (1639) (ÇOK ÖNEMLİ!)
Bağdat'ın fethinden sonra Safeviler barış istedi.
Taraflar: Osmanlı (IV. Murad) vs Safevi (İran).
Maddeler: Bağdat, Musul, Kerkük Osmanlı'da kalacak; Revan ve Azerbaycan Safevilerde kalacak.
Sınır: Zağros Dağları iki devlet arasında sınır kabul edildi.
ÖNEMİ: Günümüz Türkiye-İran sınırını çizen en eski ve temel antlaşmadır. Bu antlaşma, iki devlet arasındaki yaklaşık 100 yıllık savaşı bitirmiş ve uzun bir barış dönemi başlatmıştır.
IV. Murad, 1640 yılında genç yaşta (sirozdan) vefat etti.
B. SULTAN İBRAHİM DÖNEMİ (DELİ İBRAHİM) (1640 - 1648)
IV. Murad'ın vefatı üzerine, hanedanda hayatta kalan tek erkek kardeşi (Ekber ve Erşed gereği) Sultan İbrahim tahta çıktı. İbrahim, tüm hayatını Kafes'te (Şimşirlik) geçirmiş, abisi IV. Murad'ın "kardeş katli" korkusuyla yaşamış ve bu durum akli dengesini bozmuştu.
1. Yönetim Boşluğu (Harem ve Saray Ağaları)
Sultan İbrahim'in devlet işleriyle ilgilenememesi üzerine, IV. Murad'ın baskıladığı tüm güç odakları yeniden ortaya çıktı:
➡️ Saray Ağaları ve Çıkarcılar: Cinci Hoca (üfürükçü), Silahdar Yusuf Paşa gibi liyakatsiz kişiler, padişahın zayıflığından faydalanarak rüşvet ve iltimasla devleti yönettiler.
➡️ Lüks ve İsraf: Hazine, Samur Kürkü ve Amber (Koku) gibi lüks harcamalara harcandı, bu israfı karşılamak için halka ağır vergiler (Samur Vergisi) konuldu.
2. Girit Seferi'nin Başlaması (1645)
Sultan İbrahim döneminin tek önemli siyasi olayıdır. Malta Şövalyeleri, hacca giden bir gemiye el koyup Girit'teki Venedik üssüne sığındı.
3. Sultan İbrahim'in Sonu (1648)
Halkın ağır vergilerden, Ulema'nın israftan, Yeniçerilerin ise Girit'teki uzun savaştan (maaş alamama) rahatsız olması, büyük bir isyana yol açtı. Ulema ve Yeniçeriler (Sipahilerle birlikte) ayaklandı, Şeyhülislam'dan fetva alarak Sultan İbrahim'i tahttan indirdiler (1648). 10 gün sonra da boğarak idam ettiler.
Sultan İbrahim'in 1648'de öldürülmesiyle, yerine henüz 6 (Altı) yaşındaki oğlu IV. Mehmed (Avcı) geçirildi. Bu, Osmanlı tarihinin en karanlık döneminin ("Ağalar Saltanatı") başlangıcıdır.
Bölüm 4'te, devletin 6 yaşındaki bir çocuğun elinde kaldığı bu kaotik dönemi, Valide Sultanlar Savaşını (Kösem vs. Turhan), Çınar Vakası'nı (Vaka-i Vakvakiye) ve bu felaketi durdurmak için saraya "şartlar öne sürerek" gelen Köprülü Mehmed Paşa ile başlayan "Köprülüler Dönemi"ni işleyeceğiz.