🏛️ KPSS TARİH (OSMANLI DURAKLAMA) - BÖLÜM 4: AĞALAR SALTANATI VE KÖPRÜLÜLER DÖNEMİ (1648-1683) 🏛️
Bölüm 3'te Sultan İbrahim'in trajik sonunu (1648) gördük. Bu bölümde, Padişahlığın 6 yaşındaki IV. Mehmed (Avcı)'e geçtiği, devletin Ağalar Saltanatı ve Valide Sultanlar (Kösem vs. Turhan) tarafından yönetildiği kaotik dönemi inceleyeceğiz. Tarhuncu Bütçesi'nin başarısızlığını, Çınar Vakası (1656) felaketini ve bu karanlık dönemi bitirmek için "şartlar öne sürerek" iktidara gelen Köprülüler Dönemi'ni (Girit'in fethi, Bucaş Ant.) detaylıca işleyeceğiz.
A. IV. MEHMED DÖNEMİ VE AĞALAR SALTANATI (1648 - 1656)
Sultan İbrahim'in 1648'de katledilmesi üzerine, tahta 6 yaşındaki oğlu IV. Mehmed (Avcı Mehmed) geçirildi. Bu durum, "Kafes" sisteminin (Bölüm 2) yarattığı otorite boşluğunu zirveye taşıdı. Devlet yönetimi, Padişah adına "Naibe" olan kadınlar ve onlarla işbirliği yapan Yeniçeri Ağaları eline geçti.
1. Valide Sultanlar Savaşı (Kösem vs. Turhan)
IV. Mehmed çocuk olduğu için, babaannesi Kösem Sultan (Büyük Valide) "Saltanat Naibesi" oldu. Ancak padişahın annesi Turhan Hatice Sultan (Küçük Valide/Valide Sultan) da iktidarı istiyordu. Saray, bu iki Valide Sultan ve destekçileri (Yeniçeri Ağaları vs. Saray Ağaları) arasında bir iktidar savaşına dönüştü.
2. Ekonomik Çöküş ve Tarhuncu Bütçesi (1652)
Bu kaos döneminde, Girit Savaşı (Bölüm 3'te başladı) devam ediyor, Venedik donanması Çanakkale Boğazı'nı abluka altında tutuyordu. Hazine tamtakırdı. Turhan Sultan, çözümü Sadrazam Tarhuncu Ahmed Paşa'da buldu.
Amacı: İsrafı (özellikle Saray ve Harem masraflarını) kısmak, Ulufe maaşlarını düzenlemek ve hazine açığını kapatmak.
Sonuç: Çıkarları zedelenen Saray Ağaları, Tarhuncu'yu Padişah'a (IV. Mehmed) "Seni tahttan indirecek" diye şikayet ettiler. Tarhuncu Ahmed Paşa idam edildi (1653) ve ilk ciddi bütçe reformu başarısız oldu.
3. Çınar Vakası (Vaka-i Vakvakiye) (1656) (FELAKET)
Tarhuncu'nun idamından sonra ekonomik kriz zirveye ulaştı. Girit Savaşı'ndaki askerler maaş (Ulufe) alamıyordu. Devlet, "Zuyuf Akçe" (Tağşiş - ayarı bozuk para) basarak maaş ödemeye kalkıştı.
Olay: Ayarı bozuk parayı almayı reddeden Kapıkulu askerleri (Yeniçeriler ve Sipahiler) büyük bir isyan başlattı. Ayaklananlar, Sultanahmet Meydanı'nda (At Meydanı) toplandı.
Talep: İsyanı bastıramayan IV. Mehmed ile görüştüler ve ondan bu krizden sorumlu tuttukları 30'dan fazla Saray Ağası ve devlet adamının idamını istediler.
Sonuç: Padişah (tıpkı Genç Osman'ın başına geldiği gibi) bu kişileri isyancılara teslim etmek zorunda kaldı. İsyancılar, bu 30 kişiyi Sultanahmet Meydanı'ndaki büyük bir Çınar ağacına astılar.
İsim: Bu olay, meyveleri insana benzeyen mitolojik "Vakvak Ağacı"na benzetildiği için "Vaka-i Vakvakiye" olarak da bilinir.
Önemi: Yeniçeri-Ağa ittifakının (Ağalar Saltanatı) devleti ne hale getirdiğinin kanıtıdır. Devlet fiilen çökmüştü.
B. KÖPRÜLÜLER DÖNEMİ (DURAKLAMA İÇİNDEKİ YÜKSELME) (1656 - 1683)
Çınar Vakası'ndan sonra devletin uçuruma gittiğini (Venedik donanması Çanakkale'de, İstanbul tehdit altında) gören Valide Turhan Hatice Sultan, son bir çare olarak 80 yaşındaki tecrübeli Arnavut paşası Köprülü Mehmed Paşa'ya Sadrazamlık teklif etti.
1. Köprülü Mehmed Paşa (1656 - 1661) (Şartlı Sadrazamlık)
Köprülü Mehmed Paşa, Genç Osman'ın ve Tarhuncu'nun başına gelenleri biliyordu. Bu yüzden, Valide Sultan'ın teklifini şartlı olarak kabul etti.
1. Saray (Harem ve Valide Sultan), devlet işlerine karışmayacak.
2. Devlet işleriyle ilgili sunacağı tüm teklifler sorgusuz sualsiz kabul edilecek.
3. Atayacağı (Liyakatli) devlet adamlarına ve vereceği cezalara kimse müdahale etmeyecek.
4. Hakkında bir şikayet olursa, Padişah'ın önce onu dinlemesi (Savunma hakkı).
ÖNEMİ: Osmanlı tarihinde Sadrazamlık makamına "şartlar öne sürerek" gelen İLK kişidir. Bu, Padişah otoritesinin ne kadar zayıfladığını (Bölüm 1), Sadrazam otoritesinin ise ne kadar güçlendiğini gösterir.
Köprülü Mehmed Paşa, bu mutlak yetkiyle, IV. Murad gibi (Baskı ve Şiddet) yöntemler kullandı. İsyan eden tüm Yeniçeri ağalarını, Celali liderlerini ve Ulema'yı idam ettirerek merkezi otoriteyi yeniden sağladı. Venedik ablukasını (Çanakkale) kırdı.
2. Köprülü Fazıl Ahmed Paşa (1661 - 1676) (Zirve Dönemi)
Köprülü Mehmed'in ölümü üzerine, oğlu Fazıl Ahmed Paşa Sadrazam oldu. Babasının aksine, yapıcı, ılımlı ve fetih odaklı bir siyaset izledi. Bu dönem, 17. Yüzyılın (Duraklamanın) en parlak ve en başarılı dönemidir ("Duraklama İçindeki Yükselme").
Vasvar Antlaşması (1664): Osmanlı'nın Avusturya'dan SON KEZ toprak kazandığı ve SON KEZ savaş tazminatı aldığı antlaşmadır.
Önemi: Doğu Akdeniz'deki son büyük Haçlı (Venedik) üssü alındı. Ancak 24 yıllık bu kuşatma, Osmanlı donanmasının ve hazinesinin ne kadar yıprandığını gösterdi.
Bucaş Antlaşması (1672):
- Lehistan, Ukrayna ve Podolya'yı Osmanlı'ya bıraktı.
- ÖNEMİ: Osmanlı Devleti'nin BATI'DA en geniş sınırlara ulaştığı antlaşmadır.
- (Doğu'da Ferhat Paşa (Bölüm 1), Batı'da Bucaş).
3. Merzifonlu Kara Mustafa Paşa (1676 - 1683)
Köprülü Fazıl Ahmed'in ölümü üzerine, Köprülü ailesinin damadı olan Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Sadrazam oldu. Köprülü geleneğini (otoriter) sürdürdü.
ÖNEMİ: Osmanlı Devleti ile Rus Çarlığı arasındaki İLK RESMİ antlaşmadır.
Merzifonlu, Bucaş ile ulaşılan "en geniş sınırları" daha da ileriye taşımak ve Kanuni'nin (Bölüm 9) bile alamadığı Viyana'yı fethederek Fatih veya Kanuni gibi tarihe geçmek istiyordu. Avusturya'ya bağlı Macarların (Tökeli İmre) isyanını fırsat bilerek IV. Mehmed'i ikna etti ve devleti II. Viyana Kuşatması (1683)'na sürükledi.
Bölüm 4'te, Köprülüler ailesinin devleti "şartlı" olarak nasıl toparladığını ve Bucaş Antlaşması (1672) ile Batı'da en geniş sınırlara ulaştırdığını gördük. Bu "sahte zirve", Merzifonlu'nun Viyana hayallerini tetikledi.
Serimizin son bölümü olan Bölüm 5'te, Osmanlı tarihinin en büyük felaketlerinden biri olan II. Viyana Kuşatması (1683) bozgununu, bu bozgunun Avrupa'yı nasıl birleştirdiğini (Kutsal İttifak Savaşları) ve 16 yıl süren bu savaşların Osmanlı'yı nasıl tükettiğini ve Karlofça Antlaşması (1699) ile Duraklama Dönemi'nin nasıl bittiğini işleyeceğiz.