🏛️ KPSS TARİH (OSMANLI DAĞILMA 19.YY) - BÖLÜM 1: KAOS VE İLK KOPUŞ (1807-1829) 🏛️
"Gerileme Dönemi" serimizi (Bölüm 5), III. Selim'in radikal ıslahat denemesi olan Nizâm-ı Cedid'in, Kabakçı Mustafa İsyanı (1807) ile sona ermesiyle bitirmiştik. Bu isyan, 19. Yüzyıl'ı (Dağılma Dönemi) başlatan kaotik olayıdır.
Bu bölümde, Kabakçı İsyanı sonrası yaşanan otorite boşluğunu, Padişah yetkilerini ilk kez kısıtlayan Sened-i İttifak'ı (1808) ve II. Mahmud'un tahta çıkışının ilk yıllarını ele alacağız. Ardından, Fransız İhtilali'nin (Milliyetçilik) ilk ve en yıkıcı sonucunu, yani Sırp ve Yunan İsyanlarını, Navarin Faciası'nı (1827) ve Yunanistan'ın bağımsızlığını (Edirne Antlaşması - 1829) detaylıca işleyeceğiz.
A. KABAKÇİ İSYANI SONRASI OTORİTE BOŞLUĞU (1807-1808)
1. IV. Mustafa Dönemi (İrtica)
III. Selim'in (Bölüm 5) tahttan indirilmesiyle, isyancılar (Kabakçı Mustafa ve Yeniçeriler) IV. Mustafa'yı tahta çıkardı. IV. Mustafa'nın ilk işi Nizâm-ı Cedid ordusunu ve tüm ıslahatları lağvetmek (kaldırmak) oldu. Bu dönem, yeniliklerin tamamen durduğu, İstanbul'da zorbaların yönetimi ele geçirdiği bir kaos dönemidir.
2. Alemdar Mustafa Paşa'nın Müdahalesi
III. Selim'in reformlarını destekleyen ve Rusçuk'ta (Bulgaristan) güçlü bir orduya sahip olan Ayan (Bölge ağası/valisi) Alemdar Mustafa Paşa, bu duruma son vermek için ordusuyla İstanbul'a yürüdü (1808).
Amacı, III. Selim'i tekrar tahta çıkarmaktı. Ancak Alemdar saraya ulaştığında, IV. Mustafa, Kafes'te tutulan III. Selim'i ve kardeşi Şehzade Mahmud'u öldürtme emri verdi. III. Selim öldürüldü, ancak Şehzade Mahmud (II. Mahmud) saray görevlileri tarafından damdan dama kaçırılarak kurtarıldı.
Alemdar Mustafa Paşa, saraya girdiğinde III. Selim'in cesediyle karşılaştı. Bunun üzerine IV. Mustafa'yı tahttan indirdi ve hayatta kalan tek hanedan üyesi olan II. Mahmud'u tahta çıkardı. Kendisi de Sadrazam oldu.
B. SENED-İ İTTİFAK (1808) - OSMANLI'NIN "MAGNA CARTA"SI
II. Mahmud'u tahta çıkaran Sadrazam Alemdar Mustafa Paşa, devleti kurtarmak için Padişah ile Anadolu ve Rumeli'nin güçlü Ayanlarını (Derebeyleri) İstanbul'da bir mecliste topladı.
Amaç: Ayanların devlete (Padişaha) sadakatini sağlamak ve merkezi otoriteyi (Ayanların desteğiyle) yeniden kurmak.
Kilit Maddeleri:
- Ayanlar, Padişah'ın otoritesini (Sadrazamı) tanıyacak ve isyanlara karşı Padişah'ın yanında olacaklar.
- Ayanlar, devletin asker (Tımar) ve vergi toplamasına karşı çıkmayacaklar.
- PADİŞAH DA, Ayanların bulundukları bölgedeki varlığını (Mülk ve İdare) tanıyacak.
- Padişah, halka ağır vergiler koymayacak, adil olacak; Ayanlar da buna uyacak.
- Sened-i İttifak, Osmanlı Padişahının YETKİLERİNİ KISITLAYAN İLK BELGEDİR. (Anayasal düzenin ilk adımıdır).
- Padişah (II. Mahmud), Ayanların siyasi varlığını resmen tanımak zorunda kalmıştır.
- Bu yönüyle, İngiltere'deki Magna Carta (1215)'ya benzetilir. (Kralın, soyluların (Ayan) varlığını tanıması).
- Sened-i İttifak, Ayanların baskısıyla imzalandığı için demokratik bir hareket değil, feodal (aristokratik) bir sözleşmedir.
C. II. MAHMUD DÖNEMİ İLK YILLARI (SAVAŞLAR VE İSYANLAR)
II. Mahmud (1808-1839), Sened-i İttifak'tan ve Alemdar'ın ölümünden ders çıkardı. Islahat yapabilmek için "uygun zamanı" (Vaka-i Hayriye - 1826) bekledi. Saltanatının ilk 18 yılı, iç ve dış sorunlarla boğuşmakla geçti.
1. Bükreş Antlaşması (1812) ve Sırp İsyanı
Osmanlı, III. Selim'den beri Rusya ile savaştaydı (Napolyon Savaşları dönemi). Rusya'nın Napolyon (Fransa) tehdidiyle karşılaşması üzerine barış imzalandı.
ÖNEMLİ MADDE: Sırplara "İmtiyaz" (Ayrıcalık) verilecektir.
Yorumu: Fransız İhtilali (1789 - Milliyetçilik) etkisiyle 1804'te Kara Yorgi liderliğinde isyan eden İLK AZINLIK OLAN SIRPLAR, bu antlaşma ile ilk kez "ayrıcalık" elde etmişlerdir. Bu, Yunan bağımsızlığından (1829) ve Sırp özerkliğinden (1829) önceki ilk adımdır.
D. BÜYÜK KOPUŞ: YUNAN İSYANI (1821-1829)
19. Yüzyılda milliyetçilik (ulusçuluk) isyanları içinde BAĞIMSIZLIK ile sonuçlanan İLK isyandır.
1. İsyanın Nedenleri (Diğerlerinden Farkı)
➡️ Avrupa Desteği (Rönesans Etkisi): Avrupalıların, Antik Yunan kültürüne (Helenizm) "Rönesans"tan (Hümanizm) beri duydukları sempati. Avrupalı aydınlar (Örn: Lord Byron) bu isyana bizzat katıldı.
➡️ Etnik-i Eterya Cemiyeti: Rusya'da kurulan, "Megali İdea" (Büyük Ülkü - Bizans'ı diriltme) amacıyla çalışan gizli örgüt.
➡️ Rus Kışkırtması: Rusların (Ortodoks) desteği.
2. İsyanın Gelişimi ve Mısır Sorununun Doğuşu (1821-1827)
İsyan önce Eflak'ta (Aleksandr İpsilanti) başladı, bastırıldı. Ancak asıl isyan Mora Yarımadası'nda (Yunanistan) çıktı. II. Mahmud, isyanı bastırmakta (Yeniçeriler yetersiz) zorlanınca, Mısır Valisi Kavalalı Mehmed Ali Paşa'dan yardım istedi.
Kavalalı Mehmed Ali Paşa, modern (Batı tarzı) bir orduya ve donanmaya sahipti. II. Mahmud'a yardımı bir şartla kabul etti: "İsyan bastırılırsa, Mora ve Girit Valilikleri bana verilecek."
Kavalalı'nın oğlu İbrahim Paşa, Mısır ordusuyla Mora'ya çıktı ve isyanı kanlı bir şekilde bastırdı (1826).
3. Navarin Faciası (Deniz Baskını) (1827)
Yunan İsyanı'nın Mısır tarafından bastırılması, Avrupa'da şok etkisi yarattı. İngiltere, Fransa ve Rusya, Yunanistan'a bağımsızlık verilmesi için Osmanlı'ya nota verdi. II. Mahmud bunu reddedince...
İngiliz-Fransız-Rus birleşik donanması, "barışı korumak" bahanesiyle geldikleri Mora'daki Navarin Limanı'nda demirlemiş olan Osmanlı-Mısır ortak donanmasını (Kavalalı'nın modern donanması) baskın yaparak TAMAMEN YAKTI (1827).
4. Edirne Antlaşması (1829) ve İlk Bağımsızlık
Navarin'den sonra Rusya, "donanmamız yakıldı" bahanesiyle Osmanlı'ya savaş açtı (1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı). Osmanlı, donanması yok olduğu ve Yeniçeri Ocağı (1826'da) yeni kaldırıldığı için ordusuz yakalandı. Rus ordusu Edirne'ye kadar geldi.
Bu ağır yenilgi üzerine imzalandı.
Maddeleri (Yıkım):
- YUNANİSTAN BAĞIMSIZ OLACAKTIR.
- SIRBİSTAN'A ÖZERKLİK (İç işlerinde serbestlik) VERİLECEKTİR.
- Eflak ve Boğdan'a (Romanya) ayrıcalık verilecektir.
- Rus ticaret gemileri Boğazlardan serbestçe geçecektir.
- Milliyetçilik akımıyla, Osmanlı'dan ayrılarak bağımsız olan İLK AZINLIK (Ulus) YUNANLILAR olmuştur.
- Sırplar, "imtiyaz"dan (Bükreş 1812) "özerklik" (iç bağımsızlık) statüsüne geçmiştir.
- Osmanlı Devleti'nin "Dağılma Dönemi" bu antlaşmayla resmen başlamıştır.
Bölüm 1'de, II. Mahmud'un hem Sırplara (imtiyaz/özerklik) hem de Yunanlılara (bağımsızlık) toprak verdiğini, üstüne Navarin'de donanmasını kaybettiğini gördük.
Bölüm 2'de, II. Mahmud'un bu felaketlerden nasıl bir ders çıkardığını inceleyeceğiz:
1. Yunan isyanını bastıramayan Yeniçeri Ocağı'nı nasıl kaldırdığını (Vaka-i Hayriye, 1826).
2. İsyanı bastıran ancak karşılığında Mora (artık bağımsız) ve Girit'i isteyen Kavalalı Mehmed Ali Paşa (Mısır Valisi) ile nasıl savaşa sürüklendiğini ("Mısır Sorunu" ve "Boğazlar Sorunu") göreceğiz.